“KATARSIS” APO PASTRIMI SHPIRTËROR
Autor: Alban Goranci
Pse duam që të kaluarën tonë të hidhur ta fshijmë përgjithmonë nga kujtesa? Pse kemi frikë të përballemi me të? A ekziston ndonjë kurë që t’i shërojë vuajtjet e dikurshme, pa qenë nevoja e ritakimit me to? Sa është e mundshme të rilindim si individë? Këto janë disa prej pyetjeve hipotetike të cilat ia shtrojmë vetvetes dhe mundohemi t’u përgjigjemi kur gjendemi në udhëkryq me shumë mëdyshje për rrugëtimin tonë në këtë jetë.
Thuhet se vështirësitë apo peripecitë me të cilat ballafaqohemi rëndom, me kalimin e viteve tejkalohen dhe ne bëhemi më të fortë emocionalisht. Megjithatë, ajo çka preokupon një pjesë të njerëzve, është tentativa e pasuksesshme për t’i harruar apo fshirë ato ngjarje nga kujtesa njëherë e përgjithmonë, pa e qartësuar në vete trysninë emocionale dhe ndrydhjen që na e kanë shkaktuar përgjatë ekzistencës sonë.
Termi “Katarsis”, rrjedh nga greqishtja e vjetër dhe nënkupton pastërtinë. Nisur nga domethënia e këtij termi, dëshiroj që shkrimin tim ta shtrij në disa drejtime, siç janë: arti dramatik, perspektiva personale dhe ajo kolektive e shoqërisë sonë të pasluftës, pastaj konteksti psikologjik, filozofik dhe fetar-religjioz, pasi që ndjejë se katarsis mund të elaborohet në secilin prej këtyre drejtimeve, pa e humbur kuptimin dhe pa e ndryshuar përmbajtjen.
Ishte filozofi i madh grek Aristoteli ai që e dha përkufizimin e tij rreth tragjedisë dhe efektit katarsis në kuadër të artit dramatik, duke shkruar se: “Tragjedia pra, është imitimi i një veprimi të rëndësishëm e të përkryer, që ka një madhësi të caktuar të dhënë me anë të një të folure të ëmbël e të përshtatur me çdo pjesë veç e veç, veprimi që shfaqet me anë personash, të cilët veprojnë dhe nuk recitojnë dhe që kryejnë pastrimin e pasioneve me anë të mëshirës dhe frikës.”[1]
Ai gjithashtu e cilësonte skenën e teatrit si tempullin ku arrihet ky pastrim, teksa e përshkruante performancën e aktorëve në veprat tragjike si ndërlidhje të drejtpërdrejtë me spektatorët e pranishëm në teatër, duke i rikthyer njëkohësisht të dy palët në kohë, pikërisht në momentet e tyre më të vështira dhe si përfundim nga ky proces arrihej një “rilindje” te secili individ.
Idetë e tij ai i përmblodhi në librin “Poetika”, që njëherazi është vepra më e hershme e mbijetuar e teorisë dramatike dhe traktati i parë ekzistues filozofik që përqendrohet në teorinë letrare. Përdorimi metaforik i këtij termi nga Aristoteli, mori një shtrirje të madhe edhe në fushat e tjera studimore. Sot ekziston një numër i madh i shpjegimeve rreth të ashtuquajturës katarsis, por në të shumtën e rasteve, shpjegimet e shtrembërojnë kuptimin e fjalëve të Aristotelit dhe arrijnë deri aty sa shkencën e tij e nivelojnë në konditat e përgjithshme njerëzore të kohës sonë.[2]
Një mendim të tillë të formuluar në një trajtë tjetër konceptuale, e shtronte krijuesi i Teatrit Laborator, Jerzy Grotovski. Ai i përmblodhi të gjitha idetë e tij për artin dramatik, në atë që ai e quante “Teatri i Varfër”, term i cili paraqiste një tranzicion kulturor e artistik, pa praninë e skenografisë, kostumografisë, rekuizitave, efekteve zanore, efekteve të dritave e komponentëve të tjerë teknikë që krijojnë një shfaqje moderne.[3] Grotovski synonte ta linte aktorin të “zhveshur” përballë spektatorëve, gjithashtu të nxiste tek ai një proces të veçantë disipline, ofrimi të vetvetes, vetëdepërtimi dhe formimi. Thelbi i mendimit të tij ishte se pasi aktori i kalon të gjitha limitet e pranuara, ai arrin harmoninë e brendshme dhe paqen e shpirtit, në fundin e këtyre etapave ai “shenjtërohet.”[4]
Të gjitha këto nivele nëpër të cilat kalon aktori i teatrit të varfër, sipas Grotovskit sjellin një stabilitet mendor dhe fizik, por përfitues të kësaj metode sipas tij janë edhe spektatorët, që në këtë rast nuk kanë një vijë kufizuese me performuesit, prandaj rritet bashkëndjesia dhe publiku është tërësisht pjesë integrale e shfaqjes.[5] Deri te shfaqja finale, Grotovski punonte detajisht me aktorin; ushtrimet vokale, fizike dhe psikologjike ishin pjesë e repertorit të tij, kurse aktori duhej t’i zbatonte detyrat e regjisorit me përpikëri. Përderisa etapat nëpër të cilat zhvillohej procesi i provave ndërlikoheshin, aktori shpërfaqte gjithë potencialin e tij artistik, por mbi të gjitha ngrihej në shkallën më të lartë të vetënjohjes.
Kur flasim për teatrin, efektin katarsis e shoh nga këndvështrimi i njeriut (spektatorit) dhe ai i aktorit. Një person duke e parë personin tjetër, në këtë rast aktorin në skenë, teksa luan një pjesë me përmbajtje të një intensiteti të lartë dramatik, automatikisht përfshihet në atë vorbull dhe teksa e vështron atë, dalëngadalë fillon ta shoh veten e tij te personazhi. Nëse fjalët e tekstit të interpretuar ngërthejnë në vete copëza tmerri apo frike, që lidhen me ngjarje të së kaluarës sonë, atëherë në formë instiktive ne reagojmë, rikthehemi pas në kohë dhe përballemi me makthet tona në betejën finale të larjes së hesapeve. Nëse fillimisht përjetojmë një trysni, apo reaksion të fortë emocional, më vonë kthjellohemi dhe gjejmë balancën emotive tejet të munguar.
Në rastin e parë çlirojmë një ngarkesë të madhe emocionale dhe psikologjike, ndërsa në rastin e dytë kur jemi aktori që performon në skenë, lirojmë një ngarkesë edhe më të madhe, sepse nëse roli ynë përafron në masë të madhe me të shkuarën tonë, ne duhet t’i jetojmë ato momente disa herë. Procesi i provave konsiston në orë të gjata analize dramaturgjike, analizë të personazhit, pastaj mishërimi me personazhin, hulumtimi brenda qenies sonë dhe në fund kurorëzimi i angazhimit tonë me arritjen e besueshmërisë në skenë kur besojmë në mënyrë të vetëdijshme se ne jemi personazhi me ç’rast sillemi, reagojmë dhe veprojmë si ai, varësisht rrethanave mbi të cilat ndërtohet shfaqja. Çaste të tilla kur duhet rikthyer pas në kohë për të kujtuar episode frike apo tmerri, kam hasur në disa prej roleve që kam interpretuar. Konsideroj se me të vërtetë kam përjetuar një akt çlirimi që ka ndryshuar pozitivisht botëkuptimet e mija për jetën.
Përveç këtyre dy rrafsheve, kemi edhe një perspektivë tjetër më të gjerë, atë kolektive. Ne si shoqëri i ruajmë të freskëta kujtimet e luftës së vitit 1999. Shumë viktima të agresionit serb, pas luftës vendosën që ta përmbyllin kapitullin e vuajtjeve, me shpresë që ta kenë më të lehtë rrugëtimin në epokën e re. Askush nuk duhet ta gjykojë zgjedhjen e tyre të imponuar edhe nga frika sesi do reagojnë familja dhe rrethi shoqëror, ndaj përpjekjeve të tyre që t’i adresojnë problemet me personat adekuat apo organizatat që ofrojnë shërbimet e caktuara për ta. Përmbushja e nevojave personale me aktivitete rekreative dhe artistike, besoj se përmirëson gjendjen e rënduar të individëve me këso përjetime, por në të njëjtën kohë mbushë edhe boshllëkun e formuar ndër vite. Shfaqjet me tematikën e luftës të cilat përpos paraqitjes së vrazhdësisë dhe dhunës i shtojnë fatkeqësisë së njerëzve ngjyra që përfaqësojnë shpresën për jetë, i cilësoj si një terapi të mirë për njerëzit që janë ndeshur më parë me tmerret e dikurshme.
Nga pikëpamja psikologjike, ka shumë pacientë të cilët janë trajtuar me anë të kësaj metode. Është i njohur rasti i psikanalistit gjerman, Sigmund Freud, i cili mjekonte pacientët e tij me ndihmën e katarsis. Së bashku me kolegun e tij, Josef Brauer, formuluan një definicion për katarsis, duke e quajtur si proces të zvogëlimit ose eliminimit të një kompleksi të cilin ne e kujtojmë nëpërmes vetëdijes sonë, e që më vonë arrijmë ta shprehim lirshëm, pa hezitim. Në psikologji ky nocion u popullarizua nga Sigmund Freud si teknikë psikologjike, por deri në vitin 1880, termi ishte përdorur në artin dramatik për t’i përshkruar ndjesitë kontradiktore të publikut gjatë shfaqjeve në prodhimet e ndryshme teatrore.[6]
Aspekti fetar- religjioz, i interpretuar ashtu siç duhet nga teologë apo njerëz të kualifikuar në këtë drejtim, na mëson të besojmë në forcën e madhe krijuese të gjithçkaje që ne sot njohim, por gjithashtu mendoj se sinqeriteti i besimit tonë duhet të vijë natyrshëm, pa u imponuar. Kur ne besojmë realisht te krijuesi dhe fuqia e tij, atëherë rrëfimi për bëmat tona, për ato dhimbje që kemi kaluar në jetë bëhet kuptimplotë. Rrëfimi në këtë formë, nënkupton që ne nuk jemi më peng i së shkuarës, por e kemi pranuar atë si pjesë normale të realitetit tokësor që nuk mund të jetë ideal. Si përfundim, lutja formësohet dhe ne arrijmë deri te zeniti i qetësisë shpirtërore.
Fjalët e ndjera janë esenciale dhe treguesi i saktë i përjetimeve tona, por ekziston edhe një mënyrë tjetër që na ndihmon të pastrohemi nga vuajtja dhe dhimbja, e ajo është meditimi. Autori Osman Nuri Topbash, në librin e tij “Meditimi rreth universit, njeriut dhe Kuranit”, thotë se: “Meditimi i përforcuar me thellësinë e ndjenjës së besimit i fal njeriut përherë prehje dhe qetësi, ndërsa qëndrimi vetëm brenda kufijve të thatë të mendjes, i shton njeriut vetëm pasionin dhe egoizmin, kurse zemra e tij dobësohet dhe bie brenda në indiferencë ndaj fesë[7]”.
Kur jemi te shtjellimi i katarsis nën frymën e religjionit, më vjen ndërmend “Komedia Hyjnore”, vepra monumentale e shkrimtarit Italian, Dante Alighieri. Këtë vepër autori e krijoi nga dy motive kryesore: qëllimi që gruan e tij Beatriçen ta bënte aq të famshme sa s’kishte qenë kurrë ndonjë grua tjetër në vepra poetësh; ndërsa motivi i dytë ishte hakmarrja ndaj armiqve të tij politik. Ilustrimin më të mirë të synimit për t’u pastruar nga errësira e gjejmë në poemën ku Danteja rastësisht e gjen veten në një pyll të errët që i sjellë kujtime te tmerrshme. Aty ai bëhet cak i rreziqeve të shumta që ia pamundësojnë largimin nga pylli. Fatmirësisht atij i shfaqet një njeri që duket si hije. Ky ishte Virgjili, të cilin Dante e përshëndet me gëzim dhe i lutet ta ndihmojë. Virgjili e qetëson dhe i premton ta nxjerrë nga ajo gjendje që s’kishte të dalë, duke i thënë se duhet të kalojë nëpër mbretërinë e vuajtjeve njëherë, pastaj në Purgator, e më vonë po të donte ta shihte Parajsën, do ta dorëzonte në “duar më të pastra.” Stili metaforik e filozofik i Dantes është një këndvështrim që përkon me thënien se pa kaluar nëpër rrathët e ferrit, nuk do të dish sesa ka vlerë ekzistenca jote dhe nuk do gjesh qetësinë e kërkuar.[8]
Megjithatë, jo medoemos duhet t’i nënshtrohemi procesit të vetënjohjes pa qenë të gatshëm që të zhytemi thellë në brendësinë e qenies sonë. Katarsis duhet të vijë natyrshëm si dëshirë për t’u pastruar. Në momentin që ne konstatojmë se nxjerrja në pah e së vërtetës sonë është zgjidhja e duhur që na shpie drejt çlirimit, atëherë jemi të prirur t’i besojmë metodës dhe ta praktikojmë atë sa herë që kemi nevojë.
_____________________________________________________________________________
This material/production has been financed by the Swedish International Development Cooperation Agency. Responsibility for the content rests entirely with the creator. SIDA does not necessarily share the expressed views and interpretations.
[1] Poetika Aristoteli, fq.36
[2] Poetika- Aristoteli, fq.19
[3] Për një teatër të varfër- Jerzhi Grotovski, fq.12
[4] Për një teatër të varfër- Jerzhi Grotovski, fq.28
[5] Për një teatër të varfër- Jerzhi Grotovski, fq.13
[6] https://confluence.gallatin.nyu.edu/sections/creative-nonfiction/the-incorrect-truth-of-catharsis – “The “Incorrect” Truth of Catharsis”- Hannah Young
[7] Meditimi RReth Universit, Njeriut dhe Kuranit- Osman Nuri Topbash, fq.10
[8] Komedia Hyjnore- Dante Alighieri, fq.9, 10
