KRYEPLAKU I MALEVE: KUJTIME
Albnor Sejdiu
I
Herë pas here tani, më kujtohet dhimbja që kisha kur gjyshi ikte në bredhjet e tij. Isha i vogël atëherë dhe jetonim në fshat. Mua gjyshi më thërriste Poko, pasi luaja shumë me qenin që kishte të njëjtin emër. Fshati im nuk ishte nga ata fshatrat e lulëzuar me gjëra çudibërëse, ishte fare i thjeshtë. Të thjeshtë ishin edhe njerëzit e tij. Në veri, ndeshje një kodër pishash, brenda pyllit diku ishte edhe një shrinë ngritur nga gjyshi fshehurazi. Në lindje, përposhtë nëpër gardhe gjarpërore arrije te lumi, Lumeni e thirrshim ne. Në perëndim ishin luginat, atje dërgonim bagëtinë. Dhe në jug kishte male, malet blu, pasi ishin të qielli. Edhe shtëpitë ishin shumë rustike. Pra, jo shumë gjëra. Dhe ta mendosh se ku po shkruaj tani, në qoshen e një rruge të stërmbushur me gjëra të cilat mund t’i emëroj me mijëra vetëm nga ato që trupi im pa dashje i prek gjatë shkrimit! Gjithsesi. Kujtimet e mia nga fshati, qofshin të udhës apo jo që njëri t’i mendojë, gjithmonë mbeten si përqafimi më i mirë që kam përjetuar ndonjëherë. Njeriu nga fshati është instinktiv, kjo mund të jetë pse. Në fund të fundit, ka shumë mënyra që njëri mund të kujtojë fshatin e tij. Por, jo shumë, patjetër, nëse e ka tradhtuar atë. Dhe besoj e kuptoni se cila është mënyra ime kur shkruaj tradhtuar. Ku i dihet. E gjitha mund të jetë një tërheqje mashtrimi nga larg. E lehtë ta thuash.
Gjyshi im ka vdekur. Ka vdekur sa ishim në fshat. Vdekja ishte bredhja e tij e fundit. Andej nga fshati, kur vdekja troket, thonë se të gjitha gjërat e tregojnë atë me gisht. Rënia e gjetheve dhe ikja e lejlekëve më herët; krraktimat e korbave kur je duke qeshur; mos-këndimi i qyqes; marramendja dhe një lehtësi për të bërë gjërat e zakonshme e të tjera. Nëse shikon më thellë, do e kuptosh se të gjithë kanë shenjat e tyre të vdekjes, vetëm nëse i përkthejnë si duhet. Tani që e mendoj, thonë se shenja e gjyshit ishte ikja e kalit të zi. Por, meqenëse nuk jam i mendimit se kishim kalë të zi, nuk mund të them se kjo ishte ndodhia. Shenja ime erdhi një javë para se të vdiste gjyshi. Pashë një ujk të bardhë duke kaluar urën e lumit. Pas vdekjes, po i njëjti lumë, doli nga shtrati. Kjo qe e mjaftueshme.
Bredhjet e gjyshit tim i ngjanin fateve simbolike. Ai largohej, në mëngjes zakonisht, dhe kthehej në mbrëmje duke fërkuar duart. Gjithmonë për të treguar heshtjen. Vishej me një pallto jo shumë të gjatë, këpucë të trasha dhe pantallona të gjera. Mund të thuash se kështu vishej gjatë gjithë vitit. Fshati ynë gjendej në një lartësi të madhe detare, vështirë se bëhej ngrohtë andej nga ne. Besa, për këtë mund të thuash pse besoj se ngjyrat e ftohta janë ngjyrat më të mira të jetës. Jeta është shumë më ndryshe kur merr frymë në lartësi. Mua më kujtohet se vetëm kanapetë, të kuqe dhe të kuqe hapur, me rendime figurash dhe hijesh që gjithmonë të kujtonin tufa të tëra kafshësh të egra duke vrapuar, duke ikur, duke u ndjekur, të ngritura me këmbë bojëgjaku, ishin ngushëllimet e mia të vetëm derisa gjyshi im kthehej. Ndoshta edhe dritarja me pamje nga jugu. Dritarja e drunjtë me tri pjesë, që mbyllej me perde të buta dhe të tejdukshme liri. Edhe ajo kishte figura, ama të sajat nuk më kujtonin asgjë: përpos disa gjërave që enden dhe të ftojnë diku, por nuk e dinë as vet se ku. Kaq më kujtohet për ngushëllimin, bredhjet dhe gjyshin. Ndoshta kjo shpjegon, sado pak, pse jam në kërkim tash e do kohë. Për të kujtuar, më shumë, më shumë, më shumë. . . në djall! Më shumë dhe më shumë. Ndoshta shpjegon diçka krejt të kundërt, se unë jam i vetmi që di për gjyshin tim kaq shumë.
II
Shtëpia në fshat ishte e fshehur mes shumë lisave etër. Kopshti saj ishte i madh: mbjellë nga gjyshi me thana. Në fshat asnjë shtëpi nuk është e njëjtë. Diku varen të ngrënat e thata, diku tjetër të thatat e pangrënat. Diku fshihen pishat, diku fshihen ashet. Fshati është vendi i shumë portave, ku bërja e trupit hapet si dielli – për të gjithë. Që të hyje brenda portës së shtëpisë, duhej të ngjitje shkallët. Plot katërmbëdhjetë shkallë. Pasi ishin të futura më brenda nga kati i dytë, në njërën anë, shumë-gjethet e lisave bënin që e gjithë ngjitja të vishej me ngjyra interesante: të verdha me bojë kafe të hapur, të gjelbër me blu të mbyllur. . . Shkallët nuk kishin mbrojtëse, përpos dy mbajtësve, njëri në fillimin dhe tjetri në fund. Para portës, mirëpriteshe nga një portë tjetër, porta e shumë syve. Porta e shumë syve është një mbajtëse druri me nëntë vrima. Ajo ndryshe quhet edhe shkrime – mirëmbajtësja e shtëpisë – nëpër të cilën kalojnë dhimbjet dhe kënaqësitë e njerëzve. Nga besimi se njeriu ka dymbëdhjetë vrima, dhe sa është gjallë i duhen më së shumti tri, ndërsa nëntë të tjerat duhet t’i hapë aty ku jeton, për të mos i harruar.
Përbrenda mbanim shumë lule dhe muret ishin të mbuluar, si në korridor ashtu edhe në dhoma. Mbuluar me copa druri kafe të mbyllur nga toka deri në gjysmë, dhe nga gjysma deri në majë me përsëritje figurash. Gjërat e tjera gjithmonë ishin të ngritura pak nga tokat. – Ashtu edhe të gjithë gjërat e ulshme mbuloheshin me push të bardhë. – Njëri shumë lehtë e kupton pse gjërat janë kaq të ngritura, të thjeshta dhe të pastra në fshat. Ja si e kuptova unë. Ndodhi një ditë vjeshte. Sapo kisha hapur sytë për të gjetur dritaren duke gjëmuar nga erërat e forta dhe degët e lisave të kërcisnin nga lëkundja. Rastësisht, lëshova sytë te dollapi me libra lëkure, kur, papritmas, pashë dy krijesa të vogla duke ecur. Të dyja ishin të veshura si shtëpia. Me këpucë druri të ngritura, pantallona leshi të bardha dhe veshje liri të lidhur me fije të trasha, shumë ngjyrëshe, nga filli që punonte gjyshja. Nuk mendoj se më panë dhe u larguan diku pas librave. Gjyshja më ka thënë se quhen pukorë dhe janë të afërmit e kërpudhave. Ja pse kur ka përmbytje, dalin natën dhe i bien shtigjeve kambanave, të cilat i kanë të lidhura në qafë. Fijet që mbajnë kambanat janë jetët e njerëzve, ashtu siç janë edhe rrënjët e lisave në kopshtet e shtëpive tyre. Nga kjo del pse nuk duhet prerë lisat e shtëpisë, apo pse nuk duhen harruar kambanat. Nuk i kam parë kurrë më. Ama e di se jeta e njerëzve të fshatit ndjek jetën e pukorëve. Jetën e krijesës së vogël. Duhet të mendosh si për diellin ashtu edhe për hënën, është parimi i tyre jetësor. Kështu është fshati, ku zemra rreh përjetësisht në gjoksin e frymës.
Aty ku bërja e trupit hapet përhershmërisht.
III
Kujtoj akoma më pak nga ato që më kanë thënë për gjyshin tim. Ndër pakërrimet e parëndësishme, është vetëm një histori që më ngre flokët përpjetë. Më kanë thënë se gjyshi im, shpesh, te kodra e veriut, thoshte apo bënte se shihte dikë. Kjo, patjetër, vërehej ngase ai fliste me ‘të’. Nganjëherë edhe qeshte, nganjëherë edhe qante. Sa isha i vogël, më thoshin se gjyshi fliste me shpirtin nga mali, kur jam rritur dhe në fshat jetoj vetëm në kujtime, e kam kuptuar se shumica e tyre thoshin ashtu me një kuptim të fshehur. Që unë të qëndroja larg tij. Madje thoshin se mendja e tij ka rënë diku në humnerë dhe vështirë se mund të nxirretnga aty. Se gjyshi im ka rënë në çmenduri. Më vonë kam takuar shumë njerëz nga fshati dhe të gjithë kishin nga një histori të tillë me gjyshin. Me gjyshin duke folur me bufa, duke u kënduar lejlekëve, duke biseduar me ujin, duke përqafuar frymën, e të tjera. Nga të gjitha, më e çuditshmja ishte kjo e kodrës së veriut. Aq më shumë pasi një mik i vjetër i gjyshit më ka thënë se aty, gjyshi takohej me njeriun kokë-ujk, dhe se ky njeriu kokë-ujk ishte vetja e tij e dytë. Kur e kujton gjyshin tim, ata që e njihnin: mjekrën e tij të bardhë dhe flokët e tij të gjatë me trupin njashtu të gjatë, njëmend të ngjanë shumë me ujkun. Unë bëja shpesh shaka me një mik timin, duke i thënë se unë kam rrjedh nga ujku verior. Të shkuara këto tani. Nuk më bie më ndërmend lehtësisht të bëj shaka të tilla. Dhe, a janë gjërat që thuhen jo lehtësisht shaka?
Kam edhe disa poema të gjyshit, që i kanë mbijetuar kohës. Por ato pakkush mund t’i kuptojë, nëse edhe janë shkruar për t’u kuptuar. Njëra, më kujtohet, fillon kështu.
Lumi im rrjedh tani i fshehtë
Nëpër gjethe të barit,
Duke ëndërruar të heshtë
Mes luleve dhe diellit(…)
Ai nuk ka të botuar asgjë. Sa ishte gjallë, thoshte se shkrimet janë vetëm për vete. Se ato nuk duhet përhapen dhe lexohen nga të gjithë. Të gjithë, për të, ishte sinonim për askush. Tani i vdekur, askujt nuk i interesojnë shkrimet e tij. Nganjëherë, ai ishte aq thellë i kapur nga flaka e brendshme poetike sa këndonte tërë ditën dhe qëllimisht nuk shkruante. Pasi vetëm kështu, kur fryma e tij qetësohej, do ndjente dëshpërimin dhe nevojën e shkrimit. Shkrimi, për të, ishte lidhja me fije e bredhjes së njërit me bërjen e trupit. Që njëri të digjet flakë, thoshte gjyshi, njëri duhet të jetë i frymëzuar: pa frymëzim nuk ka zjarr. Dëshira e tij më e madhe ishte të tregonte për Odinin e veriut dhe dhimbjen e tij për runet. Për gjyshin, njëri duhet të vuajë shumë për të fituar magjinë e të shkruarit.
Kur jeta më bën edhe mua të bredhi nëpër shtigjet e botës, herë pas here lexoj diçka nga shkrimet e tij. Kështu ndodhi edhe dje. Ndërsa po largohesha nga një vend i ngushtë me njerëz që shkonin e vinin të gëzuar shumë me verbërinë e tyre. E them këtë duke e pasur parasysh se e qeshura e tyre, edhe zymti po të ishte, prapë se prapë është verbëri. Largohesha me tren, me të njëjtin tren që njëri mund të marrë dhe të shkojë te fshati im, atje lart në male, dhe, rastësisht, hapa fletoren e trashë, të vjetër me ngjyrë çaji. Rënia ime ishte në këto vargje.
Atje jetëdredhen degët
Në pyllin bardhë e zi:
Atje, pikë gjaku në borë bie
Të jehojë përjetësisht.
Nuk e di nëse gjyshi im do pajtohej me këtë. Me vendosjen e vargjeve të tij në këtë rrëfim. Mjerisht, me siguri jo. Sidoqoftë. Një gjë është e pajtueshme, ai do krenohej shumë me mënyrën se si i lexoj ato.
IV
Kur isha i vogël, flija në katin e dytë të shtëpisë së fshatit. Nuk mbaj mend të kem fjetur ndonjëherë poshtë. Një natë, nuk më zinte gjumi dhe mbeta zgjuar deri vonë duke shikuar formën e hijes nga dritarja. Drita e natës ishte blu e hapur, ndërsa hija blu e mbyllur. Format e saj më pëlqenin shumë. Në një vend më përngjanin me tufë delesh; diku me Pokon, qenin tim që humbi para se të tradhtoja fshatin; diku tjetër me një troll duke ecur për në shpellën e tij. Atëherë, mendoja se të gjithë gjërat magjike në botë ishin të mbyllura në katin përdhese të shtëpisë sime fshatarake. Kati përdhese, besa, ishte i mbyllur në të katër anët. Nuk e di pse. Mua asnjëherë nuk më kanë treguar pse. Por kjo shpjegon pse duhen ngjitur katërmbëdhjetë shkallë për të arritur te porta e hyrjes, që i bie në katin e parë. Mendjes sime i mjaftonte vetëm mbyllja diku, dhe ajo e lidhte me të panjohurën, kështu, me magjinë vetë. Mendoj se kështu ishte edhe me të tjerët. Edhe ata mendonin se aty poshtë ishte e mbyllur diçka e rëndësishme. Them me rëndësi, duke qenë në dijeni se për ata, fjalët rëndësi dhe magji, ndoshta nuk janë përdorur asnjëherë në të njëjtën fjali. Ndoshta vetëm gjyshja, gjyshja edhe mund të ketë thënë dikur kështu, dikur ama. Gjyshit nuk duhej t’i bëje pyetje të tilla, asnjë pyetje njëmend. Ai nuk i përgjigjej pyetjeve. Mjerisht ndoshta, edhe sot, për mua magjia akoma është gjëja më e rëndësishme. Gjërat, thonë të vjetrit, nuk ndryshojnë, ato vetëm bëhen.
Gjumi dikur duhet të më ketë zënë, pasi pashë një ëndërr të paharrueshme. Një ëndërr e cila, pak a shumë, lidhet me tërë jetën time pas saj. Pashë në ëndërr sikur nga shtegu i perëndimit bredhte drejt shtëpisë sime një vajzë flokë bardhë, me sy qielli dhe lëkurë bore. Shtegu i perëndimit, është mirë të përmendet, të dërgon drejt veriut, gjithmonë drejt veriut. Nëse nuk e bën, është kalbur diku: është bërë i papërdorshëm. Ajo bredhte dalë nga dalë, duke ecur në mbështjelljen e hijeve ngjyrë vjollce të lisave dhe barit pranveror, që i kalonte nëpër këmbë. Para saj, gjithkush do ndjehej i humbur. Njëjtë edhe unë. Ajo ishte gjithçka që një vajzë mund të jetë për mua: e dashura ime, motra ime, nëna ime, gjyshja ime, e afërmja ime. . . nga të gjitha ajo ishte një. Kur u ndal, mbaj mend të më ketë përshëndetur me dorë, duke më ftuar të shkoj në vrapim me të në gërmadha, atje poshtë, në malet blu të jugut. Unë, patjetër, pranova. Dhe kështu vrapuam e vrapuam, pa u lodhur, pa pushim, përposhtë në malet e qiellit. Dhe kur përfunduam në flladin e një fushe të sheshtë, me malet më afër se kurrë, unë e pyeta për emrin e saj. Dhe ajo vetëm më fryu në fytyrë. Pastaj më doli gjumi. Çfarëdo që të ishte bërja e saj – ajo urtësi e frymës së zhveshur lashtërore –: mund të them me plot kënaqësisë se vetëm ajo, pas kaq shumë kohësh nëpër humnera dhe maja të larta malesh, më përkujton se bërja e trupit është bërja ime e frymës. Ta lëmë mënjanë kërkimin tim për ta vrarë atë, ndoshta ajo është pseja e vetme pse e kam kaq të vështirë të dashurohem me dikë tjetër. . . përpos me dëshirimin e saj të paharrueshëm. Në dashuri për të vrarë! Për të dhunuar! Për luftë! Për fuqi! Ah, çfarë mallkimi!
V
Në shumë mënyrë, unë jam më i dobët se gjyshi im. Sa për t’ia filluar, pikërisht ky rrëfim i shkurtër. Ai nuk do ta bënte kurrë këtë. Ai nuk do të kishte dëshirë të kujtohej në këtë mënyrë, përmes një rrëfimi. Çfarë poshtërsie! Ai nuk do të kishte dëshirë të kujtohej fare. Për Hyjin Krisht! Ai, e gjitha në të gjithën, ishte thjesht një njeri rustik, të cilit i pëlqenin bredhjet, poemat, dhe mirëmbajta e shrinës. Edhe mua më pëlqejnë këto gjëra, ama unë nuk jam si ai. Askush nuk mund të jetë si ai apo si dikush tjetër, përpos poetëve. Të jesh dikush tjetër është e mërzitshme. Përjetimi jetësor nuk pranon gjëra në gjoks që janë të mërzitshme, pasi ato marrin frymë nga vdekja. Sërish, vetëm poetët kanë frymën e duhur për t’u marrë me vdekjen dhe të vdekurit, ata nuk lënë asgjë rehat. Jeta është si fryma, ajo bëhet me veten e saj dhe ne bëhemi bashkë me të. I pambuluar për t’u treguar, unë tanimë nuk pëlqej të mbaj mend asgjë nga gjyshi im. Ja pse i kam shënuar në këtë rrëfim të gjitha ato që di, sepse dua t’i harroj. Vetëm duke i shkruar njëri si unë, TRADHTAR, ka mundësinë për t’i harruar gjërat. Me mashtrimin se herëdokur do mund t’i lexoj sërish ato. Ka edhe mënyra tjera për të harruar gjëra. Njëra është të kujtuarit shumë të tyre, kështu ato bëhen të mërzitshme dhe ikin vet. Për këtë nuk kam fuqi. Së paku, tani për tani jo.
Unë bredhi, si gjyshi im. Shkruaj poema, si gjyshi im, por jo më të bukura se të tijat. Unë vetëm nuk mirëmbaj shrina. Larg shrinave janë vendet ku bredhi dhe shkruaj unë. Njëri mund të thotë se, pikërisht për këtë gjë ato janë kaq të verbër, vendet e tjera. Nëpër to mungojnë zhurmat e buta të kambanave pukoriane nëse njërit i duhen. Mungojnë imagjinata dhe ëndrrat e lashta. Mungon pastërtia dhe porta për në botën frymore, që e gjithë jeta të bëhet vetë. Mungojnë shrinat. Mungon gjithçka që mund të quhet jetë. Kudo ku ec, ndërtesat të kujtojnë një ikje sa më larg këtyre gjërave, dhe gjithçka që shpirtrat mund të bëjnë është të fshihen diku. Kjo është ajo çfarë shpirtrat bëjnë më së miri, të fshihen në të papriturën. Pasi vetëm prania e tyre takohen në vende të papritura. Nëse vendet e tyre janë të pritura, atëherë njeriu që e di pritjen, nuk është më njeri. Por diçka më shumë: njeriu, në atë rast, diku thellë në vetminë e vetmisë së tij, është bërë mbinjeri.
Prej gjërave të prekshme nga gjyshi kam vetëm një fletore, u takuat më herët me praninë e saj; një kuti shahu dhe pallton. Mbulohem nganjëherë me këtë kujtim të thellësive në ndjesinë sikur jam mbi të gjithë qiejt duke fluturuar. Duke menduar se nëse vetëm një herë, njëri mbulohet me rrënjën e tij të fshehur, njëri dredhet lart në pjekurinë e tij rustike. Nëse kujton se duke ikur nga shrinat, ka ikur shumë larg portave dhe rrënjëve. Se e gjitha që bën, e gjitha ku ec, e gjitha që thotë, frymon djerrinë, e papjekur, e pa kapur diku. Se në të gjithën mungon pjekuria e boçave të pishës.
Ndoshta mbrapshtia ime qëndron pikërisht këtu, që kam shijuar shumë lehtësinë time pagane. Unë jam tepër pagan për të besuar. Shtegu im, për një kohë tani, është të marrë frymë në shkrirje të dhimbjes, derisa gjaku rrjedh nga duart e mia në tokë, në varr, në humnerë. Ah, i marri unë, i tëri qelbem dobësi. . . humbje. . . varfëri.
Oh, edhe një gjë, lexues i heshtur! Kam harruar të tregoj se si në ditën kur trupi i gjyshit tim largohej nga shtëpia e fshatit për në shtëpinë e tokës. (Them në shtëpinë e tokës, duke e fshehur se e lëna e tij ishte dëshirimi për t’ia djegur trupin. Sidoqoftë.) Dola jashtë të shoh lisat për herën e fundit me kujtimin e prekjes së tij. Në degët e lisit më të madh, eti lis në pjesën lindore, pashë të ulur në degë një krijesë të bardhë me sy të gjelbër që qante me zë të butë. Dhe në një degë sipër, nga lisi tjetër, një krijesë tjetër me maskën e një dhelpre që qante njashtu. Dhe në një degë poshtë njashtu nga një lis tjetër, njashtu një krijesë tjetër, me maskën, rrethore dhe të bardhë, që kishte dy sy dhe qante. Papritur frymoi një erë e lehtë dhe e para u shndërrua në lejlek, e dyta në dhelpër dhe e fundit në buf. Mendoj se një ditë duhet të kthehem në fshat dhe të pastroj shrinën e veriut. Ku i dihet, ka gjasa të hapi edhe katin përdhese bashkë me shtegun e perëndimit, që tashmë është kalbur nga pa përdorimi. Do shkoj, dikur, para se ta vras veten.
Albnor Sejdiu është student në Fakultetin Filozofik, Departamenti i Filozofisë, në Prishtinë.
