Pse regjisorët tundohen nga filmat e zhanrit futurist?
Alban Goranci
Kinemaja ishte gjetja revolucionare që shpërfaqi para audiencës horizonte të reja. Tashmë në ekranin magjik fotografia në lëvizje u bë ëndrra e jetësuar e njerëzve, të cilët deri në atë moment ishin mjaftuar vetëm me shkrepjen e aparatit fotografik. Vëllezërit Lumiere, me shpikjen e tyre dërguan njerëzimin vite para, duke u servuar atyre një dimension surreal, që lindi nga bashkëdyzimi i shkencës dhe disiplinave artistike. Kinemaja mund të cilësohet si simbol i futurizmit, në saje të mekanizmit funksional dhe ndjesisë inovative që përçonte te njerëzit.
Filmbërësi i parë që hapi diapazonin e krijimtarisë artistike me filmat e tij ishte Georges Melies. Ai njihet si autori i parë që futi fantazinë në kinema. Ashtu siç ishte iluzionist me profesion, filmat përkatës përmbanin plot truqe dhe iluzione, ndërsa skenat zhvilloheshin në korridoret e shtëpisë së tij. Realizimi më i njohur i Georges Melies ishte filmi me titull “Udhëtimi në Hënë”, i vitit 1902, që bazohej në tregimet fantastiko-shkencore të Zhyl Vernit. Filmi i Melies nuk flet në veçanti për një periudhë të caktuar kohore, por përcjellë synimet dhe objektivat e njerëzve të asaj periudhe, ambicie të stimuluara edhe nga ritmi i shpejtë i shpikjeve[1].
Motivet se pse regjisorët realizojnë filma futuristë janë nga më të ndryshmet, duke nisur nga perceptimet apo observimet e një sërë ngjarjesh nga përditshmëria që nxisin parashikimet për një të ardhme të afërt apo një realiteti më të largët, e deri te fenomenet sociale që prekin drejtpërdrejt unin tonë, e faktorë të tjerë të cilët shërbejnë si katalizatorë për ndryshimet e mundshme. Pa dyshim se regjisorët u bëjnë një survejim e analizë të detajuar qëndrimeve dhe reagimeve të njerëzve në kohën e tashme, andaj idetë që lindin për të ardhmen kanë kuptim dhe logjikë deri në njëfarë pike. Rezultati i nxjerrë si përfundim, së bashku me perspektivën personale mbi problematikat aktuale, shndërrohet në materialin parësor që i jep substancë filmit futurist.
Një rast konkret që na dëshmon ndikimin e fortë të realitetit në realizimin e filmit futurist është filmi “Metropolis”, nga regjisori gjerman Fritz Lang. Ky film doli në treg në vitin 1927 pikërisht në atë kohë kur sistemet totalitare kishim mbirë në një pjesë të Evropës. Duke marrë shkas nga ky fakt, Fritz Lang na fut brenda vizionit të tij për të ardhmen. Në “Metropolis” ai paraqet një qytet tejet të zhvilluar, të karakterizuar nga jeta dinamike me shumë njerëz, makina, rrokaqiej, e makineri të përparuara[2].
Sekreti i fshehtë i qytetit Metropolis del në pah kur mësojmë se nën tokë jetojnë e punojnë njerëz që sakrifikojnë veten e tyre për ta mbajtur vendin gjallë. Shkaktari kryesor është një njeri i cili ka arritur ta shtrijë kontrollin e tij të plotë mbi punëtorët që gati janë transformuar në robot. Filmi i Fritz Lang, është edhe pioner i zhanrit të filmit fantastiko-shkencor dhe dallohet nga stili ekspresionit i kinemasë gjermane të asaj kohe[3].
Nga njëra anë kemi thelbin artistik që artistët rreken t’i japin freski, estetikë dhe sharm, gjithmonë duke synuar risi e diversitet. Kurse në anën tjetër, krijuesit përpiqen ta dërgojnë misionin e tyre përtej kontureve të profesionit, mu aty ku zhvillohet jeta e vërtetë. Për të sjellë informacion më të gjerë rreth temës në fjalë, ne duhet të njihemi me termin “Futurizëm”. Kjo lëvizje artistike lindi në fillim të shekullit të XX-të. Qendra e saj ishte Italia dhe nismëtar i saj ishte poeti Italian, Filippo Tommaso Marinetti[4].
Filozofia e tij konsistonte në flakjen e asaj që ai e quante art statik dhe i pavlerë i së shkuarës. Qëllimi i Marinettit ishte qasja inovatore dhe radikale në aspektin e traditave kulturore dhe shoqërore, që nënkuptonte zëvendësimin e tyre me traditat e reja. Botëkuptimet e tij përfshinin drejtimet artistike si: pikturën, skulpturën, teatrin, kinematografinë, muzikën, e subjektet tjera si letërsia, poezia, stili i veshjes, gastronomia, astronomia, arkitektura, pra në një plan më të gjerë ndryshimin rrënjësor të asaj që na rrethon. Marinetti besonte te dinamizimi, fuqia dhe shpejtësia e makinave, risitë e kohës dhe rrënimi i gjithçkaje që simbolizon të vjetrën. Frymëzimin dhe shtytjen për ta jetësuar konceptin e tij, e merrte nga ideologjia fashiste e Musolinit dhe fryma ekstreme e këtij sistemi[5].
Kinemaja futuriste e vitit 1916, e kryesuar nga Marinetti, Bruno Carra, Emilio Settimelli, Giacomo Balla dhe artistë të tjerë me emër, ngriti lart aspiratat për një kinema të re, pa ekstraktin tradicional të teatrit letrar, duke sugjeruar kështu për pavlefshmërinë e librit, evitimin të siç i quanin ata, dramave të prapambetura, skenarëve të përsëritur dhe konvencave tekniko-kreative[6].
Kinemaja futuriste do të shndërrohej në një shprehje të arrirë, me gjuhë simbolesh, metaforash, sistem të ri gjuhësor të transmetuar në ekran nëpërmjet “fjalëve në liri”, formulë e cila parashihte përmbysjen e sintaksës dhe ndërtimin e fjalive pa shenja pikësimi. Modeli i futuristëve zëvendësonte fjalët me figurat, emocionet e aktorëve në film me objekte apo figura gjeometrike, ndarjen dysh apo tresh të ekranit me futjen e dy apo më shumë episodeve pamore në të njëjtën kohë, figura surreale edhe kur ngjarja ka përmbajtje të plotë realiste, muzikë kromatike, muzikë ngjyrash, krijime groteske, etj.[7]
Idetë e futuristëve u përmblodhën në një numër të madh manifestesh, të dedikuara për lamitë kryesore të jetës. Aq sa ishin të larmishme, po aq ishin edhe kundërthënëse në sytë e kritikëve. Motivi i tyre dukej qartë: kërkesa e pashtershme për inovacion deri në infinit dhe ambicia për ta ndërtuar një botë të panjohur më parë. Brenga e artistëve në rrafshin personal dhe profesional shpie tek angazhimi konkret për të iniciuar ndryshime thelbësore. Jemi të lirë të aludojmë se ka regjisorë që tundohen të krijojnë filma futuristë si një mënyrë për shpërfaqjen e vizionit personal për botën e së ardhmes, të tjerë që rebelohen pareshtur kundrejt realitetit ekzistues dhe ata të cilët sadopak mundohen që me filmat e tyre të ndikojnë për ndërtimin e një bote më të bukur.
Rëndom filmat e zhanrit futurist kombinohen me zhanrin fantastiko-shkencor. Në kinematografinë botërore njohim regjisorë që kanë zgjeruar fantazinë e tyre krijuese duke kaluar përtej orbitës tokësore, afër limiteve të imagjinatës. Temat qendrore sillen rreth avancimit të pajisjeve teknologjike, robotikës dhe inteligjencës artificiale, që janë në shërbim të një njeriu të vetëm, por në raste të tjera si tërësi që formon një rend të ri shoqëror. Nuk mungojnë as ngjarjet ku përfshihen forcat jashtëtokësore dhe lufta e qenieve njerëzore kundër pushtimit eventual të tyre. Paraqitja e së ardhmes në këtë formë na lë të kuptojmë se shkenca e teknologjia po përparon me hapa të shpejtë, andaj edhe jemi të lirë të supozojmë se ajo çka ne shohim në filma, mund të jetë e projektuar në realitet për një të ardhme të afërt.
Skenarët e mësipërm mbështeten nga shumë njerëz, e veçanërisht nga disa regjisorë që e besojnë këtë cikël ndryshimesh. Megjithatë, kemi filma të tjerë futuristë që të ardhmen e shohin me shumë sfida ekzistenciale për njerëzimin, një luftë të ashpër për mbijetesë shpeshherë pas ndonjë kataklizme, apo serie luftash fatale. Në shumicën e këtyre filmave shohim rrugica të zbrazëta, qytete të shkatërruara, individë që rropaten të gjejnë ushqim për vete dhe familjen e tyre, etj. Një këndvështrim i tillë duket shumë pesimist, por regjisorët e kanë të drejtën e plotë të thonë se janë realist, sepse askush nuk mund ta thotë me siguri se sa do të zgjasë jeta në tokë.
Kur jemi te skenarët me frymë pesimiste, kemi edhe shembullin e një serie filmash me temë sëmundjet apo viruset vdekjeprurëse, që dikush i konsideron si armë biologjike të dedikuara për shfarosjen e popullatës në tokë. Mendimet e tilla kanë lindur pikërisht nga këta filma që u shfaqën para audiences, pak vite para se të shpërthente pandemia Covid-19. A mund të quhet thjesht një parashikim i autorëve të këtyre filmave? Një pyetje e shtruar në këtë mënyrë, nxitë teori të shumta konspirative, por gjithçka mbetet në suazat e dyshimeve, përderisa nuk del në dritë ndonjë dokument zyrtar që dëshmon se artistët kanë pasur njohuri të mëhershme nga autoritetet (cilado qofshin ato), rreth një plani konkret për prodhimin e viruseve nga laboratori.
Për shumë individë që kanë jetuar në vitet e 50-ta e të 60-ta, të shekullit 20, vizioni për të ardhmen ka qenë ndryshe nga ajo që jetojmë në ditët e sotme. “Retrofuturizmi”, është nocioni përshkrues i vizionit të njerëzve nga e kaluara, por forma tjetër e tij përbashkon elementet e së shkuarës me ato të së ardhmes[8]. Çuditërisht, ka pasur parashikime që duken më moderne se ato shpikje që i gëzojmë në kohërat e sotme, çka sugjeron se vizioni i asaj periudhe me shumë gjasë do të jetësohet në vitet e mëtutjeshme.
Në kinematografi kemi disa filma me temën e retrofuturizmit, të mbështetur në këto dy ndarje. “Escape From New York”, i vitit 1981, me regji të John Carpenter, përcjell te audienca një të ardhme të zymtë. Vizioni i tij për vitet e 90-ta në film paraqiste një teknologji modeste, krahasuar me standardet reale të atyre viteve. Shembulli i dytë është filmi “Her”, i realizuar në vitin 2013. Regjisori Spike Jones, përdorë formën e dytë të retrofuturizmit, me ngjarjen që zhvillohet në të ardhmen e afërt. Veshjet, mobilet, orenditë, etj. janë identike me ato të viteve të 60-ta dhe ndërkohë personazhi kryesor është dashuruar me një makineri me çipa dhe kabllo[9].
Nuk ka regjisorë që e kanë përqendruar të gjithë angazhimin e tyre vetëm në filmat e zhanrit futurist. Zakonisht regjisorët eksperimentojnë me zhanre të ndryshme, gjithmonë duke i qëndruar besnik stilit dhe qasjes autoriale. Zgjedhjet e tyre artistike së bashku me pikëpamjet autentike mbi realitetin ekzistues formojnë dhe i japin konturet përfundimtare filmit.
Kryesisht filmat futuristë kanë një fund shpresëdhënës dhe jo një përmbyllje të hidhur. Kjo shpjegon bindjen individuale të autorëve ne lidhje me ecurinë e jetës në tokë, si një cikël që përfshinë dy fjalë “rrënimin” dhe “ndërtimin”, por në anën tjetër edhe një dëshirë për vazhdimësinë e ekzistencës njerëzore dhe rikthimin në normalitet. Ajo çka shquhet në të shumtën e rasteve është uniteti i njerëzve në gjendje krize dhe bashkimi i forcave kundrejt çdo kërcënimi.
Jo çdokush ka interesim apo përjeton kënaqësi teksa shikon një film futurist, mbase nga një lloj ndjesie frike, apo pasigurie për atë që mund të ngjajë në të vërtetë. Një mësim i vlefshëm për mbarë njerëzimin është reflektimi i përgjithshëm mbi marrëdhëniet dhe ndërveprimet shoqërore, si dhe kujdesi për planetin ku jetojmë, ndonëse pjesa dërrmuese e filmave që na shfaqen mbështeten kryekëput në fantazi, që rrjedhimisht na çliron nga brengat tona.
Jeta për dikë është e bukur vetëm për thjeshtësinë e saj. Ka njerëz që e gjejnë thelbin e kënaqësisë te natyra, objektet e vjetra, qytetet antike. Ndërsa për të tjerët ana materiale, pajisjet teknologjike dhe inteligjenca artificiale (AI), janë parakusht për një botë ideale. Njeriu modern, na pëlqen apo jo, nuk arrin të funksionojë duke iu kundërvënë inteligjencës artificiale. Për aq sa kemi në dorë, ne i caktojmë kufijtë se deri ku mund të depërtojë ajo në jetën tonë, pa na tjetërsuar si individë dhe pa na cenuar habitatin tonë natyral.
Një përfundim i tillë vlen edhe për kinemanë. Zhvillimi i hovshëm i inteligjencës artificiale me shumë gjasë do të sjellë një revolucion me përmasa të paimagjinueshme, por shtrohen dy pyetje: ku do të përfundojë delli krijues i kineastëve dhe ekipit tekniko-kreativ? A do të jenë edhe aktorët tërësisht të panevojshëm? Rrjedhimisht, krijohet ideja e një spektakli pamor të përafërt deri diku me vizionin e futuristëve të shekullit të kaluar. Se sa do të jetë e arrirë shprehja artistike, përmbajtja intelektuale dhe emocionale, varet tërësisht nga perceptimi i shoqërisë që do të ndeshet me këto ndryshime.
[1] Historia e Kinematografisë Botërore 1 (1895-1945)- Abaz T. Hoxha, fq.14
[2] History of Film Second Edition- David Parkinson, fq.59
[3] Historia e Kinematografisë Botërore 1 (1895-1945)- Abaz T. Hoxha, fq.67
[4] Temat e Mëdha të Futurizmit- Përkthim nga origjinali: Manjola Nasi, fq.9
[5] Temat e Mëdha të Futurizmit- Përkthim nga origjinali: Manjola Nasi, fq.9, 10
[6] Temat e Mëdha të Futurizmit- Përkthim nga origjinali: Manjola Nasi, fq. 131, 132
[7] Temat e Mëdha të Futurizmit- Përkthim nga origjinali: Manjola Nasi, fq. 133, 134, 135
[8] https://artincontext.org/retrofuturism/ – Retrofuturism- Taking a Look Back at Retrofuturistic Art
[9] https://collider.com/best-retro-futurism-science-fiction-movies/#39-her-39-2013 – ‘Her’ and 9 Other Retro-Futurism Sci-Fi Movies You Should Watch
Alban Goranci është aktor i diplomuar në Fakultetin e Arteve, në Prishtinë dhe ka përfunduar studimet në drejtimin Komunikim Masiv dhe Gazetari, në Kolegjin AAB. Si aktor është angazhuar në teatër, film dhe produksione televizive.
Ky botim përkrahet nga European Endowment for Democracy (EED). Përmbajtja e tij nuk pasqyron domosdoshmërish opinionin zyrtar të EED. Përgjegjësia për informacionin dhe pikëpamjet e shprehura në këtë publikim i takon tërësisht autorit(ve).
This publication has been produced with the support of the European Endowment for Democracy (EED). Its contents do not necessarily reflect the official opinion of EED. Responsibility for the information and views expressed in this publication lies entirely with the author(s).
