Albnor Sejdiu
I
PËR SHËNIMET
Në shkrimet e Jungut ndeshemi shpesh me praninë e fjalës enantiodromia. Ndoshta ndonjëri prej jush edhe e ka dëgjuar diku tjetër, pasi nuk është e rrallë në fjalorin e Jungianëve. Ndoshta ndonjëri prej jush edhe e di se kjo fjalë është ripërdorur dhe rifutur në kohën tonë nga vet Jungu. . . apo, ndoshta, nuk keni dëgjuar asnjëherë më parë për të. Sido që të jetë rasti ku e keni hasur apo e hasni këtë njollë moskuptimi, çudia mbetet: enantiodromia – çfarë është ajo? Këto shënime përpiqen të japin një përgjigje për këtë pyetje, dhe jo vetëm.
II
MUNDIM DHE KUPTUESHMËRI
Ishte një mëngjes blu. Jo e rrallë andej nga fshati im. E gjitha pushonte në një qetësi të butë. Edhe drita e diellit, që përqafonte lagështinë e gjetheve, tregonte vetëm heshtjen. Afër shtëpisë time, pylli me pisha gjëmonte nga një erë e lehtë. Të fshehura në hije e tij, varret nuk ishin tharë ende nga shiu i mbrëmshëm. Ishte dita ime e dytë në fshat, dita e dytë që diçka e brendshme më mundonte. Fshati është i dhunshëm në mundime, ndoshta ja pse diçka si enantiodromia është më e lehtë për t’u përballuar aty. Aty ku edhe shiu është më i tmerrshëm, por më pjellor.
Nuk ishte moti që më mundonte. Megjithëse më mundon shpesh. Ishte një mundim pak më i kuptueshëm. Them kuptueshëm, pasi dëgjoja në kokë, përsëri dhe përsëri, zërin e profesorit tim që thoshte. ‘Ndoshta njëri ka kaluar gjëra të tilla, për të ‘kuptuar’ si ndihen ata që lihen në harresë, në errësirë, në turp – me apo pa vetëdije.’ Këto fjalë njëmend ishin thënë nga profesori im, një javë para se të shkoja në fshat. Mesa më kujtohet, çfarë i kishte nxitur ato, ishte çështja e ndikimit të Haidegerit te Fukoja. – Mandej, edhe fjali të tjera nga profesori rridhnin nëpër kokën time. Të shkëputura, shpejt e shpejt, sikur pavetëdija vet të fliste – ‘Liria është e papërfunduar’, ‘zanafilla mungon’, ‘bërje e përkohshme’, ‘rëndësia të përkujton barrën’. . . Të ndërlidhura me pyetjet për gjërat në errësirë, në turp, në mbulim. –
Nuk e di pse më mundonte kuptueshmëria kaq shumë atëbotë. – Dikur ikja ime në fshat ishte vetëm një përkujtim se gjërat më mundonin. Se, ndoshta ishte vet mendimi se jam lodhur nga mundimi, lodhja ime e mundimshme. Por, kësaj radhe, në të kundërt: asgjë e menduar apo e kujtuar nuk më mundonte. Ajo çfarë ndjeja, në thellësinë e thellësisë time, ishte përjetimi i kuptueshmërisë. Një afrim i marrë i boshësisë: kalimi nga e kuptuara në të pa kuptuarën. Kuptueshmëria ime ishte në marramendjen e të kundërtave. Mohimi mes tyre, kundërshtimi mes tyre, bashkëjetimi mes tyre, – për të përdorur fjalën e profesorit – përjashtimi mes tyre. Përplasja e të gjithës me të gjithën!
Kjo gjendje e përhershme më kujton shumë Jungun, kur shkruan: Jeta është e marrë dhe kuptimplotë në të njëjtën kohë. Dhe kur nuk qeshim për një aspekt dhe nuk spekulojmë për tjetrin, jeta është jashtëzakonisht e zymtë dhe gjithçka reduktohet në shkallën më të vogël. Mandej ka pak kuptim dhe pak pakuptim. Kur vjen të mendosh për këtë, asgjë nuk ka kuptim, sepse kur nuk është askush të mendojë, nuk është askush të interpretojë atë që ndodh. Interpretimet janë vetëm për ata që nuk
kuptojnë; janë vetëm gjërat që ne nuk i kuptojmë që kanë ndonjë kuptim. Duke përfunduar, njeriu u zgjua në një botë që nuk e kuptonte dhe prandaj përpiqet ta interpretojë atë. (31)
Dalëngadalë, ndërlidhja e kuptimit të interpretimit tim derdhej duke bërtitur maleve, duke shpërthyer si yll në fushat e gjera, dhe më kapte tmerrshëm si një pështirosje për qytetin. Për çdo gjë qytetare. Qyteti dhe qytetaria më bëjnë të sëmurë, thoshte diçka brenda meje. Nuk ka asgjë në qytet dhe qytetari që shtjellon veten time, përpos trupi im në dritën e mijëra qosheve, rrugicave, fytyrave të panjohura. Uilliam Henri Hadson, natyralisti dhe ornitologjisti, diku shkruan mahnitshëm sesi ngjasimi me instinktin i jetës fshatare e bën më të afërt dhe më të pashkëputur lidhjen e dikujt me dikë tjetër (60- 61). Instinkti në qytet dëmtohet nga përditshmëria e të përdorurit mendjen – dhe jo synimit të mendimit. Pse, për çfarë të duhet mendja, përpos të përtypësh pashëndetshëm atë që në qytete të shërbehet përherë dhe kudo? Ja pse në qytet, njëri mund të qëndrojë vetëm me ata që heshtin shumë, apo me ata që përkohësisht largohen. Në fshat mendimet janë më të shkurtra. Më të domosdoshme. Më të thella. Më mizore. Kujtimet të drejtojnë te vetja jote. Te toka jote. Te errësira jote. Te dehja jote.
Cektësia e kujtimit te qyteti vërehet në ndërtimin e tij – qyteti nuk mund ta shohë veten nga poshtë, i duhen lartësitë. I duhet lartësia që të rrëzohet mbi veten më lehtë. Qytetaria është vetëm rrjedhojë e po kësaj dobësie. Nuk është e rastit kur mendimi dhe kujtimi i thellë në fshat të bën vetëvrasës, ndërsa në qytet të bën vrasës. Në qytet e gjitha drejtohet jashtë, përfshirë edhe mbeturinat. Ah, dhe thatësia. . . thatësia për të gjithën që shënjohet me qendrën e tij. Qendrat e qytetit janë pamjet më të ngrysura që syri i njeriut ka rastësinë të ndeshë. Nëpër to, vetëm kryelartësia se njihet gjithçka, të jep përshtypjen e frymëmarrjes, të lidhjes, të dështimit. E lëre, mandej, grumbullimi i atyre që ecin nëpër të.
Qytet dhe fshat, përjashtimi i tyre në veten time ishte mundimi im. Ah, ishte mëngjesi blu i mundimeve që më vinte si vargjet e poetit Trakl.
Një britmë në gjumë: era zhytet nëpër rrugë të zeza, Bluja e pranverës hyn përmes degëve të thyera, Natëvesa e purpurt shuan unazat e yjeve.
(133)
A nuk janë pamjet e shumësisë, pyesja veten, që më flasin tani nga brenda? A nuk janë pamjet, që unë i përkthej përkohshëm përmes gjuhës, që bërtasin nga rrënjët? A nuk janë zërat e çmendurisë time të trashëguar që më kujtojnë tani etënit dhe të ëmat? Për të kujtuar sërish Jungun.
Format që përdorim për caktimin e kuptimit janë kategori historike që kthehen në mjegullat e kohës — një fakt që nuk e marrim mjaftueshëm parasysh. Interpretimet përdorin matrica të caktuara gjuhësore që rrjedhin vet nga imazhet primitive. Nga cilado anë që t’i qasemi kësaj pyetjeje, kudo gjendemi përballë historisë së gjuhës, me imazhe dhe motive që të çojnë drejt e në botën e çudirave primitive. (32-33)
Era ende gjëmonte lehtë në pyllin me pisha. Varret ende ishin të lagura nga shiu i mbrëmshëm. Por diku, përposhtë në lëndina, bariu nxirrte bagëtinë. Dhe bashkë me to, edhe unë si një lopë e therur, nxora veten të bredhi shtigjet e kullotave. Çfarë mund të bëhet kjo bërja ime? Çfarë do të bëhet me. . .
II
ENANTIODROMIA DHE HERAKLITI
Në shtigjet e kullotave, një shpirt i qeshur rrëshqiti dhe u rrëzua ballë meje. Ishte një shpirt i vjetër dhe profetik nga tempulli i Artemisës. Pasi i urova shëndet dhe iu përula urtësisë së tij, e ftova të ulet me mua. Shpirti u ul dhe unë i tregova se më mundonte kuptueshmëria ime, por shpirti nuk më ktheu asgjë. Mandej fjala më dërgoi te enantiodromia dhe shpirti, që deri atë kohë vetëm dëgjonte, papritur u ngrit në këmbë dhe më tha. – Në gjuhën njerëzore më shpjego mua enantiodrominë. Nga lashtësia urtëdhëna e saj është nisur dhe këtu ndeshet me ty. Çfarë është njohja jote për atë? Pse është ndeshur ajo me ty?
Atëherë, unë fillova. – Ndryshe nga disa fjalë tjera, kuptimi i të cilave njëmend kapet thjesht në përditshmëri, enantiodromia kërkon një shteg të ri afrimi. Një shteg ku shtjellohet se kuptimi i saj nuk mund të kalojë te një mjegulli mes foljes dhe emrit, siç është kur kemi të bëjmë me arketipet (Tacey 20). Në një shteg ku thellësitë e enantiodromisë janë në atë çfarë ajo shpjegon për bërjen e brendshme te njeriu. Kjo është të thuash, nëse në paragrafët ku është përmendur, enantiodromia kalohet pa u vënë re, nëse ajo anashkalohet, diçka e rëndësishme – e pa kuptuar – ka mbetur pas. Unë them, kemi harruar pjesën rrënjësore për të kuptuar bolkun e Jungut.
Për herë të parë, te veprat e mbledhura të Jungut, enantiodrominë e ndeshim te libri Symbols of transformation (375). Megjithëse Symbols of transformation (1952) nuk ka qenë gjendja fillestare e kësaj vepre. Titulli fillestar ka qenë Psychology of the Unconscious (1912). Para rishikimit të Jungut (1952), vepra Psychology of the Unconscious nuk përmban fjalën enantiodromia. Pra, ‘hera e parë’ te veprat e mbledhura nuk mund të merret si përdorimi i parë. Hera e parë, ku Jungu e përdor enantiodrominë është te libri Psychological Types (96). Në fund të së cilit jep edhe përkufizimin e fjalës.
ENANTIODROMIA, shkruan Jungu, do të thotë ‘shtegtim i kundërt ndaj.’ Në filozofinë e Heraklitit përdoret për të shpjeguar lojën e të kundërtave në rrjedhën e ndodhive – pikëpamja se çdo gjë që ekziston kthehet në të kundërtën e saj. (425)
Jungu e përdor fjalën enantiodromia për shfaqjen e të kundërtës së pavetëdijshme me kalimin e kohës. Kjo dukuri karakteristike, shtjellon ai, praktikisht ndodh gjithmonë kur një tendencë ekstreme, e njëanshme dominon jetën e vetëdijshme: me kalimin e kohës ndërtohet një kundërvënie po aq e fuqishme, e cila fillimisht frenon performancën e vetëdijshme dhe më pas depërton në kontrollin e vetëdijshëm. Si shembuj të mirë të enantiodromisë Jungu jep konvertimin e Shën Palit dhe Rejmund Llullit, vet–identifikimin e Niçes së sëmurë me Krishtin apo hyjnizimin dhe urrejtjen e mëvonshme të tij ndaj Vagnerit, e kështu. (426-427)
Lidhja e Heraklitit me enantiodrominë mund të japë përshtypjen se diku, në shkrimet e mbetura të Heraklitit, mund ta ndeshim atë. Por lidhja që Jungu bën me enantiodrominë dhe Heraklitin, është pikërisht, një lidhje. Stobaeus, siç shënon Jungu vet, ishte shprehësi i saj (425). Megjithatë, kjo lidhje nga Jungu, nënkuptohet te Herakliti. – Në një shteg tjetër, por në një kuptim të përafërt, mund ta shohim edhe te Niçe i ri, kur shkruan për ‘të vërtetën e fituar intuitivisht’ nga Herakliti, apo se ‘çdo gjë ka gjithmonë të kundërtën e saj brenda vetes’ (98). – Te Jungu, Heraklitin dhe enantiodrominë duhet t’i kuptojmë si të bëra bashkë. Pasi kur kjo fjalë përdoret fillimisht, është e shkruar si ‘enantiodromia e Heraklitit’ (Jung 96).
Pasi përfundova kështu, shpirti më preku në ballë me dorën e perëndimit dhe u largua. Lamtumirë shpirt i panjohur! Bërtita unë. Lamtumirë, ti frymë e lashtësisë Efesiane! Por, diçka më tha se bërtita gabim. Përshëndetje shpirt i panjohur! Përshëndetje, ti frymë e lashtësisë Efesiane! Do ishte bërtitja e duhur. – Unë e tradhtova shpirtin e lashtë që më vizitoi.
III
DIONIS TRADHTARI DHE DHIMBJA
E kam bërë sërish. Një vit në çdo dhjetë (Sylvie 244)
Një Hyj i egër më ka dehur. Unë kam tradhtuar rrugën e vjetër, që fliste për Hyjni të vërteta, të mira, të bukura. Hyjnitë e mia janë nga pikturat e Gojës: i flasin vetëm të shurdhërve. Të dehurve. Grabitësve. Mizorëve. Bredhësve në valët e thella të tradhtisë. Të tradhtisë edhe kundër vetes – ku duart me gjak i kthehen vetes. Ku gjaku i virgjërisë ngrihet më vete!
Dhe si macja kam nëntë herë për të ngordhur.
(Sylvia 244)
Çfarë thotë Niçe për Dionisin? Jo për Hyjin Dionis, për Dionisin filozof? Ja pse jam i zhveshur këtu. Një ndjekës i Dionisit tradhtar, thotë se kënaqësia është fundi i veprimit. Se vuajtjet janë aq të dhunshme sa nuk mund ta quash dhimbjen një gjë moskokëçarëse. Ku janë shtëpitë famë keqe, pyet veten, ku janë teprimet që të kënaqem pa u fshehur? Ku është uria ime të bëj vetëvrasje në moshë të shtyrë? (Laertius 271)
Ky është numri tre. Çfarë mbeturine
Për të asgjësuar çdo dekadë.
(Sylvia 245)
Pse në valët e thella?
Pse jo në valët e thella.
E bëj kështu që të ndjehet si ferr. E bëj kështu që të ndjehet real.
Mendoj se mund të thuash që kam një thirrje.
(Sylvia 245)
Ju kujtohet Sonja kur i lexonte Ungjillin Raskolnikovit? Ju kujtohet, apo jo? Lazari. Ngjallja nga
Hyji.
Herr Hyj, Herr Lucifer
(Sylvia 246)
Odini dhe Luciferi? Mjerisht, sa krishterë të pa ujë jemi. Edhe në malësi, At Zef Pllumi tregon vet, se si Krishti duhej të bëhej malësor që të bëhej poemë malësorësh (97-98). Ah! Sërish.
Më mungon rehatia në të qenët i trishtuar Më mungon rehatia në të qenët i trishtuar Më mungon rehatia në të qenët i trishtuar (Nirvana 80)
IV
PESHQIT DHE BËRJA
Më pas, nga veriu pashë një nga etënit e mi duke ardhur. Ishte ati i humbur nga e kaluara, që mbarte kryqin në shpinë. O, i dashuri im! I thashë dhe e putha në faqe. Kaq shumë të mundon besa e paharruar, që të harruarit i bën Hyjit? Ai bëri sikur nuk dëgjoi dhe u ul. Meqë aty afër ishte fletorja ime, e mori në dorë dhe filloi të lexonte shënimet që kisha shkruar. Çuditërisht, dukej se i kuptonte ato.
Enantiodromia – koncept psikologjik që nuk është një bashkim i të kundërtave (Jung 711) – duke qenë se është ndodhi e brendshme amorale dhe përkthehet kudo, shpjegimin do ta kishte bosh nëse lihet në harresë fusha ku Jungu e përdor më shumë: krishterimi.
Tradita krishterë, shkruan Jungu, nuk është e ngopur vetëm me idetë persiane dhe hebraike për fillimin dhe fundin e kohës, por është e mbushur edhe me aludime të një lloj ndryshimi enantiodromian të dominantëve. Me këtë dua të them dilemën e Krishtit dhe Antikrishtit. (IX)
Dhe duke qenë se këtu kemi të bëjmë më shumë me enantiodrominë, dhe jo me enantiodrominë e gjallërisë brenda religjionit të krishterë. – Besa, Jungu thotë për Aionin se ‘kjo vepër’ është ‘larg të qenët e plotë’ (269), do ishte papjekuri edhe ta provoj mbajtjen e një barre të tillë. – Kuptimin e kësaj ‘dileme’ do mundohem ta kthjelloj përafërsisht dhe shkurt, fjalë për fjalë, me pamjen e ‘njeriut modern’ si themelin.
Njeriu modern, fillon Jungu, ka humbur të gjitha siguritë metafizike të vëllait të tij mesjetar, dhe në vend të tyre ka vendosur idealet e sigurisë materiale, mirëqenies së përgjithshme dhe humanitarizmit. Por kushdo që ka arritur t’i ruajë të palëkundura këto ideale, duhet t’i jetë injektuar një dozë më shumë se e zakonshme optimizmi. Edhe siguria ka kaluar nga bordi, pasi njeriu modern ka filluar të shohë se çdo hap përpara në ‘përparimin’ material rrit në mënyrë të qëndrueshme kërcënimin e një katastrofe akoma më të jashtëzakonshme. Imagjinata tkurret nga tmerri i një pamjeje të tillë. Çfarë duhet të mendojmë kur qytetet e mëdha sot po përsosin masat e mbrojtjes kundër sulmeve me gaz, dhe madje i praktikojnë ato në provat e veshjes? Mund të nënkuptojë vetëm se këto sulme tashmë janë planifikuar dhe parashikuar, përsëri në parimin ‘në kohë paqeje përgatituni për luftë.’ Lëre njeriun të grumbullojë motorë të mjaftueshëm shkatërrimi dhe djalli brenda tij së shpejti nuk do të jetë në gjendje t’i rezistojë vendosjes në përdorimin e tyre të fatit. Dihet mirë se armët e zjarrit shpërthejnë vet, nëse mjaft prej tyre janë bashkë. (81-82)
Një aludim, shkruan më tej Jungu, i ligjit të tmerrshëm që qeveris rastësinë e verbër, [enantiodromia], tani e vjedh njeriun modern përmes rrugëve të mendjes së tij, duke e dridhur nga frika dhe duke paralizuar besimin e tij në efektivitetin e qëndrueshëm të shoqërisë dhe masat politike përballë këtyre forcave monstruoze. Nëse ai largohet nga perspektiva e tmerrshme e një bote të verbër, në të cilën ndërtimi dhe shkatërrimi radhazi kulmojnë matëset, e mandej shikon në qoshet e mendjes së tij, do të zbulojë një kaos dhe një errësirë atje, të cilën të gjithë do ta shpërfillnin me kënaqësi. Shkenca e ka shkatërruar edhe këtë strehë të fundit; ajo që dikur ishte një parajsë strehuese është kthyer në një pellg. (82)
Në të njëjtin kuptim, Jungu diku tjetër shkruan. Qëndrimi racional i kulturës ndeshet domosdoshmërish në të kundërtën e tij, përkatësisht në shkatërrimin irracional të kulturës. Dhe poshtë kësaj, shënimin. Kjo fjali është shkruar gjatë Luftës së Parë Botërore. E kam lënë të qëndrojë në formën e saj fillestare, sepse përmban një të vërtetë që është konfirmuar më shumë se një herë në rrjedhën e historisë. (Shkruar në vitin 1925.) Siç tregojnë ngjarjet aktuale, konfirmimi nuk duhej të priste shumë. Kush e do këtë shkatërrim të verbër? Por ne të gjithë e ndihmojmë demonin deri në gulçimin tonë të fundit. O sancta simplicitas! (Shkruar në 1942.) (72)
Me këtë parasysh, kujtojmë tani enantiodrominë e ‘dilemës’ së vjetër krishtere. – Është fataliteti i natyrshëm në vet prirjen e krishterë, i cili çon në mënyrë të pashmangshme në një përmbysje të shpirtit të tij – jo përmes funksioneve të paqarta të rastësisë, por në përputhje me ligjin psikologjik. Ideali i spiritualitetit që përpiqej për lartësitë ishte i dënuar të përplasej me pasionin materialist të lidhur me tokën për të pushtuar materien dhe për të zotëruar botën. Ky ndryshim u bë i dukshëm në kohën e ‘Renesancës’. Fjala do të thotë ‘rilindje’ dhe i referohej rinovimit të shpirtit antik. Ne e dimë sot se kjo frymë ishte kryesisht një maskë; nuk ishte fryma e antikitetit që rilindi, por fryma e krishterimit mesjetar që pësoi transformime të çuditshme pagane, duke shkëmbyer qëllimin qiellor me atë tokësor, dhe vertikalen e stilit gotik me një perspektivë horizontale (udhëtime zbulimi, eksplorimi i botës dhe natyrës). Zhvillimet e mëvonshme që çuan në Iluminizmin dhe Revolucionin Francez kanë prodhuar një situatë mbarë-botërore sot e cila mund të quhet vetëm ‘antikrishtere’ në një kuptim që konfirmon pritjen e hershme të krishterë të ‘fundit të kohës’. Duket sikur, me ardhjen e Krishtit, të kundërta që ishin latente deri atëherë ishin shfaqur, ose sikur një lavjerrës të ishte lëkundur dhunshëm në njërën anë dhe tani po kryente lëvizjen plotësuese në drejtim të kundërt. Asnjë pemë, siç thuhet, nuk mund të rritet deri në parajsë nëse rrënjët e saj nuk arrijnë deri në ferr. Kuptimi i dyfishtë i kësaj lëvizjeje qëndron në natyrën e lavjerrësit. Krishti është pa njollë, por pikërisht në fillim të karrierës së tij ndodh takimi me Satanin, i cili përfaqëson kundër-polin e atij tensioni të jashtëzakonshëm në psikikën botërore që nënkuptonte ardhja e Krishtit. Ai është ‘mysterium iniquitatis’ që shoqëron ‘sol iustitiae’ po aq të pandarë sa hija i përket dritës, pikërisht në të njëjtën mënyrë, kështu mendimi, që njëri vëlla ngjitet pas tjetrit. Të dy përpiqen për një mbretëri: njëri për mbretërinë e qiejve, tjetri për ‘principatus huius mundi’. Dëgjojmë për një mbretërim të një ‘mijë vjetësh’ dhe për ‘ardhjen e Antikrishtit,’ njësoj sikur të kishte ndodhur një ndarje botësh dhe epokash midis dy vëllezërve mbretërorë. Takimi me Satanin ishte pra më shumë se një rast i thjeshtë; ishte një lidhje në zinxhir. (Jung 43-44)
Shënim shtesë. – Natyrisht jeta do të ishte krejt e pakuptimtë nëse enantiodromia e gjendjeve psikologjike do të vazhdonte përgjithmonë. Por një supozim i tillë do të ishte arbitrar dhe marrëzi (Jung 711).
Kur përfundoi ati leximin, u mendua gjatë dhe më tha. – Biri im, ti i ke lexuar dhe shkruar këto, apo? Unë. – Po, at i dashur. Heshtje. Ati. – Po nga je ti kështu? Unë jam nga mesjeta. – i thashë. Jam nga epoka e ndritshme. Që u bë e errët me renesancën. Më duket se i pëlqeu përgjigja, sepse pasi u ngrit bashkë me kryq, më puthi në faqe, dhe brodhi drejt maleve i kënaqur me dhimbje. Me mua. Me veten. Me kryqin. Vetëm Hyji dhe Djalli e dinë pse.
V
PËRJETIMET DHE RIDVAN DIBRA
‘Përkimet me jetën time
Me situata, vende e njerëz realë, Nuk janë krejt të rastit’.
(Dibra)
Nata ishte pa hënë. Ballë meje kishte vetëm shtigje, domethënë shumë shtigje. Dhe pak më tutje, në errësirën e dendur, dëgjova dikë apo diçka që po afrohej. Kur ja – për vetminë e maleve – ishte Ridvan Dibra, shkrimtari nga Shkodra, dorë për dore me Enitharmonën. U gëzova. Ama, mjerisht, asnjëri prej tyre nuk më foli. Kaluan para meje, si para varreve.
Po. E dini? Më duhej një kasolle, domethënë një kasolle gjumi. Doja ta takoja edhe një herë në ëndërr. Hënën e plotë, të përgjakurën, në shtratin tim. Ajo që me mijëra duar më mbyt dhe më kthen, me poshtërim, te mitra e saj. Koka e saj është një mitër. Hu! Edhe koka ime është një mitër! Kokat tona nuk janë racionale, ato janë mitra, apo jo lexues i vëmendshëm? Na duhet vetëm Dashuritë e saj, a nuk ishin një kthim i përjetshëm i së njëjtës? Duke i ‘ikur’ virgjërisë, duke u ‘kthyer’ te ajo, duke e ‘bërë’ atë. Ajo dhe ‘dashuritë’ e saj nuk kanë ndryshuar, ajo dhe ato vetëm janë bërë të njëjta. Më të njëjta.
Ajo, Aktore?
Apo e mashtruar?
E dashuruar me veten? Apo e shtyrë nga të tjerët? E pjekur në rini?
Apo e pjekur në pleqëri? Shkrimtare?
Apo e pandershme? Pse,
Shkrimtarë janë vetëm të ndershmit?
Apo është pandershmëria e tyre që i bën shkrimtarë? Pse,
Shkruan ajo?
Apo është shkruar për atë? Pse,
Kush është ajo?
Apo pse duhet të jetë dikush ajo?
Mjaft! Nuk u durova më. Ishte mundësia ime të flisja me shkrimtarin. Ende mund t’i shihja si hije në trashësinë e errësirë. Vrapova me sa fuqi kisha.
Unë. – Profesor! Profesor! Shkrimtari. – Mos më quaj profesor. Unë. – Shkrimtar! Shkrimtar! Më i ndrojturi dhe më i tremburi. – Mos më quaj shkrimtar. Unë. – Më i ndrojturi. . . Ridvani. – As kështu. Unë. – E si, në em. . . Ridvani. – Unë jam vetëm mendimi yt. A nuk të kujtohet? Secili i dëshiron fundet e
veta tek unë. Takimi im me ty është vetëm një dëshirë e jotja. Unë jam vetëm një hije e kësaj dëshire.
Unë. – E si kështu o ati im, dua të them. . . kushdo që je? Edhe mua më duhet gjumi. . . edhe mua. . .
sulmoi Veriu. . . atje. A nuk takuat Hyjin tim të dehjes? Në Gjermani i thonë Votan, e mërkura është dita e
tij. Ridvani. – Ndoshta nuk të duhet gjumi ty. Ndoshta është vetëm frika të qëndrosh sy hapur kur Veriu fillon tmerrësisht të shpërthejë. Ku i dihet. Ti edhe ashtu qelbesh. Ja pse nuk të ka zënë askush.
Unë. – E pse atëherë shkruani për Kepin e Shpresës? Ridvani. – E pse, nuk ka ndonjë kuptim tjetër për Kepin e Shpresës? Pse më përmend dhe më tregon shkrimet e tua dhe i bën ato qëllimisht si të miat? Unë. – Nuk e di. Është postmode. . . Ridvani. – E pse gjithmonë ndalesh te kjo gjë?
Unë. – Në mendja kisha se te ju, në vend të përgjigjeve kemi pyetjet. Dhe këto të dyja janë të kundërta me njëra–tjetrën. Kështu, pyetjet tuaja janë përgjigje. Vetëm se, si të thuash, nuk duhen kuptuar me pika, si përgjigjet e mëparshme. Tuajat janë shtigje. Bile, ato mund të përfundojnë edhe me tre pika. Për mua, ju jeni një shkrimtar simbolist. Jo, jo, jo asi simbolisti! Dëgjoni pak, ju lutem. Simbolist, në kuptimin e Jungut. Se keni hedhur me të njohurën edhe diçka të panjohur. Dhe këto të dyja janë të ‘njohura’ nga ju, ose të bredhura deri aty ku trupi juaj përballon zhytjen në thellësi. Ju nuk merreni me shenja, ju merreni me simbole. Ja pse mund të toleroni edhe kthimin te Platoni, dhe jo vetëm te Platoni.
Ridvani. – Aha, të kapa i qelbur! Pasi më kujtove Platonin, unë e di pse ti e përmend Jungun shpesh. Për ty, psikologjia e Jungut përbën një kritikë të modernitetit dhe të racionalitetit dhe vlerave iluministe që, e sjell atë në përputhje me shumë aspekte të kritikës postmoderne të kulturës bashkëkohore. Kjo nënkupton, pra, që e konsideron Jungun jo aq shumë një teoricien dhe praktikues të trajtimit të patologjive mendore sipas modelit mjekësor të theksuar në psikanalizë, por shumë më tepër si një teoricien të kulturës në tërësi që ende ruan qëllimin psikoterapeutik të shërimit. (Hauke 18) Edhe krishterimi yt. Edhe ai është i Jungut. Pasi, Jungu nuk mund ta pranonte krishterimin, por as nuk mund ta linte t’i kalonte dhe kështu psikologjia e tij zhvilloi një cilësi religjioze të konceptuar këtë herë në aspektin individual dhe të botës së brendshme të psikës. Religjioni ofronte një përvojë personale si një kundërhelm ndaj modernitetit dhe ‘njeriut të masave’ – vet kisha e krishterë ishte bërë racionaliste dhe e kotë, duke humbur, për Jungun, fuqinë transformuese që kishin simbolet e saj dikur. (Hauke 67) Dhe më tej, se Jungu është mjaft specifik për dallimet në teoritë psikologjike që dalin nga personalitetet e ndryshme të teoricienëve, ku asnjë teori e vetme, duke përfshirë edhe të tijën, nuk është e gjithë e vërteta, dhe secila perspektivë qëndron po aq e vlefshme sa një tjetër në një mori psikologjish. Pasi a nuk shkruan vet Jungu? –
Për qëllimet e psikologjisë, mendoj se është më mirë të braktisim nocionin se ne sot jemi në një pozicion të ngjashëm për të bërë deklarata rreth natyrës së psikikës që janë ‘të vërteta’ apo ‘korrekte’. (334)
Ja pse trupi yt rrëqethet kur përmendet Fuko, Niçe apo Jungu (Hauke 84). Ata të duken shumë të ngjashëm. Dejvid Tasej, mandej, është vetëm leximi yt i kohë pas kohësh për të ushqyer këtë kuptim mbi Jungun dhe postmodernen. Çfarëdo që të jenë këto të dyja, nëse janë diçka, sigurisht.
Unë. – Ndoshta. Heshtje.
Unë. – Pasi erdhi deri këtu puna, më lejoni edhe mua të tregoj fshehtësinë tuaj atëherë. Me ju, njëri qëndron ballë shekullit njëzet, si para një orteku, dhe qesh me tmerrin e tij. Nuk e si pse qesh. – Ndoshta e keni kuptuar se si ky ‘njëri’, edhe unë nuk di shumë gjëra. – Nuk e di pse e gjejmë këtë butësi në mbylljen e këtij shekulli me diell kaq verbues, megjithëse me zanafillë mashtruese, kaq qesharak. Dhe jo vetëm në qiell është kështu. Edhe nëpër tokë, mbeturinat e tij prej hekuri të verbojnë. Një hekur ishte edhe ajo therja e pjesës së majtë, poshtë zemrës Bashkë me ju, ky njëri, qesh në heshtje: me ju, si me vetmitarin e të gjithës. Ah, sa e fshehur është vetja jonë kur jemi me ju. Me kujdesin tuaj, që edhe pse i theksuar, prapë se prapë është më shumë instinktiv. E fshehura, kjo është urtëdhëna juaj. Një durim i vetes. – Thonë, nuk e di se kush, ata që kanë mëri nuk mund ta durojnë veten. – Dhe si e arrijmë këtë durimin e vetes përmes jush? Duke e nënkuptuar se ka diçka brenda nesh që është e pakuptueshme në shumësi. Se e pakuptueshmja është pjesa tjetër, nga ku e plota bëhet. Se fjalia jonë edhe nëse është me pikë në fund. Vazhdon në fjalinë tjetër. Për thirrjen e ndjeshmërisë së humbur apo të sëmurë. . . ju zakonisht i përmbyllni fjalitë çudibërëse me pikëpyetja. Pse? Sepse prisni përgjigjen nga shumësit e lexuesve tuaj. Prisni jetën. Oh, më falni, prisni përjetimin e mëtejshëm.
Ridvani. – Ndoshta.
Heshtje.
Ridvani. – Ani mirë. Fillimisht mësohu të flasësh më rrjedhshëm, mandej. . . hajt, largohu! Shko
ku të duash. Më largo edhe mua prej vetes tënde. Largohu dhe më largo.
Unë. – Por unë të dua. Ridvani. – Pikërisht.
Heshtje.
Ridvani. – Ti e ke dashur edhe atë kështu, apo jo? Dhe tani është dikush tjetër? Dhe ti nuk dëshiron që përsëri. . .
Unë. – Për kë e ke fjalën?
Ridvani. – Për atë që e vrau veten.
Unë. – Si e dini ju këtë?
Ridvani. – A nuk të kujtohet? Duke qenë mendimi yt, unë jam të gjitha mendimet dhe kujtimet e
tua.
Unë. – Do të thotë ju e dini edhe për. . .
Ridvani. – Fëmijën? Po.
Heshtje.
Unë. – Ama e gjitha ishte një ëndërr. . . Ridvani. – Edhe kjo të duket një ëndërr? Unë. – Kush?
Ridvani. – Ajo, që tani mbush boshësinë tënde.
Unë. – Edhe ajo është një ëndërr.
Ridvani. – Është si ‘ëndërr’. Pra, simbolike.
Heshtje.
Unë. – O ati im, dua të them. . . kushdo që je, pse gjithmonë duket sikur ata që i dashuroj largohen prej meje. Duhet të mësohem me një gjë të tillë?
Ridvani. – Duhet të mësohesh me shumë gjëra.
Unë. – Edhe me ato që të zhveshin mburojën e fundit, që të lënë të vdesësh në gjumë, në borë?
Ridvani. – Edhe me ato duhet.
Unë. – Por jeta mandej më duket sikur nuk më dhuron asgjë tjetër, pos asaj që nuk dua. Përfshirë mendjen. Mendja – sa do doja të mos e kisha.
Ridvani. – Thua kështu, pasi je në dashuri. A nuk ka thënë Niçe diku të mos marrësh vendime kur je në dashuri?
Unë. – Ndoshta jam në mohimin e dashurisë. Ndoshta jam kështu se dashuria ime është mohuar sa e sa herë, dhe sërish e sërish ajo, tradhtare, ngrihet nga unë për këdo që trupi im ndjehet në lehtësi kur qëndron. Ah, ku je pleqëri, ku plaken dhe vdesin të gjitha, përfshirë edhe dashuria?
Ridvani. – At Zef Pllumi shkruan se dashuria nuk plaket kurrë (262). Po leje ti plakjen. Ndoshta të duhet pjekuri më shumë. Të pjekesh më shumë?
Unë. – Po ku?
Ridvani. – Në flakët e dhimbjes?
Unë. – E ku janë ato?
Ridvani. – Shiko llojin e shkrimit tënd. A nuk është flakë e përzier me papjekuri? Lexoje veten më shumë sesa më lexon mua.
Unë. – E mandej? Unë kam një frikë të pa mëshirshme nëse jam i mërzitshëm para të tjerëve: kur të arrij pjekurinë do bëhem pikërisht kjo mërzi.
Ridvani. – Kjo është, pasi ti mendon se ‘arrin’ ndonjëherë diçka.
Heshtje.
Ridvani. – Ndoshta ti nuk ia ke pranuar asnjëherë vetes se je në dashuri, për të kuptuar dhimbjen e të qenit i mohuar. Unë e di se ti je në dashuri. Por, ti nuk je me mua. Unë jam vetëm rrjedhojë e asaj që ti dashuron. Ja pse të them, biri im. . . apo kushdo që të jesh, bredh në thellësi. Kape atë që dashuron dhe jo pasqyrimin e saj, në pamjen e dikujt tjetër.
Nuk më kujtohet se çfarë ndodhi më pas. E di vetëm se e përqafova shkrimtarin tim. Dhe në përqafimin tonë kuptuam që Enitharmona ishte larguar. Epo, edhe ashtu, ne të dy jemi të braktisur.
Albnori si unë dhe Ridvani si urtëdhënësi im. –
Ne jemi mëngjesi dhe dhimbja blu e vdekjes.
Ne jemi e përkohshmja dhe shtigje të pafundme. Ne jemi pamje të lashta dhe lojëra të përhershme. Ne jemi fuqia e përkthimit dhe kthimi i së njëjtës. Ne jemi bërja e zjarrit dhe ujqit që ikin.
Ne jemi gjumi dhe kënaqësia e purpurt e jetës.
VI
PËRFUNDIME DHE SHTIGJE
Por kujt i gënjej? Mëngjeset e mia gjithmonë janë blu. Mbrapa gjithmonë e kam hijen vrasëse. . . gjakun, humnerën, tërheqjen e vdekjes Shumica prej jush do mendoni se nuk jam i prerë për botën e tanishme. Dhe ashtu është. Shumë shpesh e kam gjetur veten në kuptimin se bota e tanishme, ashtu siç është, siç ka qenë, siç do të jetë: unë ose nuk jam i prerë për të, ose nuk e meritoj fare. – Më së paku i meritoj, ato, ashpërsitë dhe lehtësitë e përditshme për të qenë si duhet. Për Hyjin! Sa shumë më pengon kjo fjalë – duhet. Niçe pjesërisht i ka fajet për këtë.
Ky mohim i prerjes që më mundon – herë i quajtur kuptueshmëri, herë rini, herë Djall e herë Hyj.
– është, sepse ndjej kaq shumë. Ja pse më pëlqen fshati. Është më pak e dalluar kjo gjë e imja aty. Ose, më mirë të shkruaj, kështu e mbaj mend se ishte nga fëmijëria. Aty ka më pak gjëra për të më kujtuar se unë, dega më e kalbur e një gjenerate tashmë të kalbur, nuk mund të futem ku duhet në jetën e përditshme. Duhet! Duhet! Duhet! Në Djall. Ku janë shrinat e vjetra pagane? Vetëm në shumësinë e tyre është i fshehur shërimi im. Krisht, Krisht, pse më ke braktisur?
Kohët e fundit kam filluar të flas më shumë edhe me njerëzit. Jo si dikur, që thuajse nuk flisja fare. – Që nuk kisha nevojën të flisja fare. Asokohe edhe kam bërë gabimin më të madh në jetë. Ku të gjitha gjërat që i kam dashur, përfshirë Jetën time, thjesht i kam lënë të kalojnë para meje. Dhe jo rrallë herë e kam gjetur veten duke u gëzuar që po kalojnë pa më folur fare. Që po vdesin pa më folur fare. Tani nuk do ta bëj. Jo me njëmendje, të paktën. Niçe diku shkruan, nuk mund të premtojmë ndjenjat, por veprimet.
Dhe prapë. Thellë diku, kur e gjitha zbulohet, kur horizonti mbushet me hije të zymta, kur vetja ime më merr frymën, kur dhimbjet dhe kënaqësitë e mia më të mëdha janë vetëm boshësi. Ku e gjitha nuk më prek, dhe të gjithën nuk mund ta preki. Ku mpirja e trupit është shndërruar në mpirjen e mendjes. Ku faji i heshtur, është kthyer në përbindëshin e urisë. Ju besohet? Ka pasur kohë kur këtë të fundit e kam quajtur pastërti. – Jam i kalbur, a nuk tregova?
Në torturë kundër vetes, në luftë kundër vetes, në dhunë kundër vetes. Në të gjitha, kundër vetes. Në pyetjen e Akutagavas, a mund të më vrasë dikush ndërsa jam në gjumë? Unë do shtoja: ose, të më çmend, qoftë në braktisje apo në bashkim? Nuk ke çfarë të bësh. Nuk është bota kundër së cilës ngrihem. Apo e kundërta. Nuk është bota që është ngritur kundër meje. Është diçka brenda vetes time: fati im bredhës i tërheqjes. Është kjo vetja. Është ky njeriu. Është kjo domosdoshmëria e dashurisë ndaj dhimbjes. Takimi i përjetshëm me bishën e domosdoshmërisë që të kërkon gjak. E ndjej, mund ta nuhas, mund ta shoh Është e mundur që ky trup, për të cilin thuhet se është krijuar në pamjen e Hyjit, të dashurojë dhe të urrejë si dikur? Pa frikë dhe pa shpresë? Pa mendim dhe pa kujtim? Pa ndershmëri dhe pa egërsi? Pa shumësinë e vetes time dhe të tjerët? Mbi të gjitha, pa qenë i varur prej tyre? Pa qenë i varur nga vëmendja e asaj që dashuron dhe urren?
Ah, zonja ime e Rivendellit! Ty, që shpesh të harroj emrin, vetëm për të mos kujtuar shoqërinë ebukurisë sate me shëmtinë time. Mendon edhe ti se rrëfimi ynë do të përfundojë me dy trupa të kalbur?Apomenjëtruptëkalburqëkalbetpërfundimishtdhemetjetrinqëlargohetnëkalbjenedikujttjetër? –Numërohennëgishtanjerëzitqëdoekuptojnëkëtë,paintuitë.
Më vjen për të vjellë.
Por, shpresoj, zonja ime, se do të jetojmë vetëm për të qeshur. Si foli Zarathustra? – Për të qeshur me të gjitha tragjeditë. . .
Sidoqoftë.
Më falni, lexues, më falni për këto shënime kaq të gjata. Nëse nuk më falni, hej!, shikoni në anën e ndritshme. – Njëri që ndjen shumë i ka ditët e numëruara. Do pastroni duart si Pilati, either way.
Tani. Disi më duhet ta mbylli.
Enantiodromia, pra, është një parim pothuajse i harruar. Kjo është të thuash, pothuajse i harruar nëse nuk bredhim përreth filozofëve të parë: njëri prej të cilëve – Çudi! Çudi! – është edhe Herakliti. Është parimi që tregon ‘ligjin psikologjik’ për ‘funksionin rregullues të kundërtave’ (Jung 71). Një ‘ligj i zymtë’ nga i cili duhet të ‘shpëtojmë’, jo duke e ‘ndrydhur’, por duke e vendosur të kundërtën ballë nesh si e kundërta që nuk jemi (Jung 73). E ngjashme me mohimin dhe kundërshtimin te Bllejku (925). Ku mohimi është të thuash se e kundërta nuk është fare, kurse kundërshtimi, se e kundërta është por e kundërta nuk jam. Për më të vëmendshmit, Jungu na ka përplasur me një urtëdhënë të lashtë: kush është, sikur thotë ai, duke e tymuar llullën, gati për të lashtët? Enantiodromia, ka hapur shtigje për botëkuptime të mëtejshme. Për interpretime thellësish përtej kontrollimit të vetëdijes. Dhe, nëse këtë fjalë e ndeshim më shpesh te plaku Jung, sidomos te Aioni (1951), atëherë kjo duhet të tregojë se shtjellimet e tij me enantiodrominë, të paktën, janë të udhës të merren parasysh nga të ashtuquajturit bredhësit e dijes dhe të urtësisë. Nëse dija dhe urtësia janë një dhe e njëjta gjë, kuptohet.
VII
FOR THE END
Oh, my love, my ancient son Angry at everyone
Mouth full of thorns pulled from nature’s back Yeah, we’ll never forget that
(Giles Corey 1:51-2:16)
O ye bleak forests of my childhood! O ye bleak life of my own becoming! O ye, my love, ye Arwen o Evenstar – my noble lady of Rivendell! Why do I feel as if my own self has taken away my childhood innocence?
Arwen. – It didn’t, silly. I did.
SHËNIME SHPJEGUESE DHE PËRKTHIME
I
Para, 1. – Në Collected works of C. G. Jung – complete digital edition – CW – enantiodromia është e shkruar 77 herë (përfshirë indeksi), ndërsa është e përdorur 58 herë.
II
Para, 1. – Tempulli i Artemisës përqafohej me dritën e diellit në Efes. Herakliti, filozofi i lashtë, është nga i njëjti vend. Tek Diogjen Laerti, shkruhet se Herakliti e depozitoi veprën e tij Mbi Natyrën në tempullin e Artemisës (424).
Para, 2. – ‘[Jungu] e përdori termin [enantiodromia] për shfaqjen e TË KUNDËRTAVE të pavetëdijshme në lidhje me pikëpamjet e mbajtura ose të shprehura nga vetëdija. Nëse një tendencë ekstreme, e njëanshme dominon jetën e vetëdijshme, me kalimin e kohës një kundër-pozicion po aq i fuqishëm ndërtohet brenda PSIKËS.’ (Samuels, Shorter, Plaut 53)
Para, 2. – Bolku, fjalë nordike, në gjuhen shqipe hynë me shkrimtarin Suibal Donje (3). Me kuptimin trung, apo trup i drurit. Për më shumë – (Zoëga 43).
Para, 3. – [Ja pse] përkthimi [1916] i librit Psychology of the Unconscious, A Study of the Transformations and Symbolisms of the Libido, Moffat, yard and company, nuk ka askund fjalën enantiodromia.
Para, 6. – Enantiodromia nuk del askund te fragmentet e Heraklitit (Diels 150-190).
III
_
IV
_
V
Dibra. – Kjo pjesë kuptohet më mirë nëse njëri i ka lexuar më parë librat: Gjumi mbi borë. Dashuritë e virgjëreshës Madalenë dhe Legjenda e vetmisë nga shkrimtari Ridvan Dibra.
Para, 1. – Nga mitologjia e Uilliam Bllejkut. ENITHARMON: Enion + Tharmas; Në harmoni; Gr. anaritmoni, ‘panumërta‘. Rrjedhja e Losit, Profetit të Përjetshëm; Muza e tij; Keqardhja e tij; në formë të rënë, një arketipe xheloze, e pakapshme dhe mizore femërore. Femra e parë. Një hyjneshë egoiste. Për aq sa ajo punon për rigjenerimin e njeriut – Ajo është hapësira. Ajo është hëna. Ajo është pikturimi. Ajo është endësja e trupave. (Blake 1047)
VI
Para, 13. – Gr. ἐνάντιος, enantios, e kundërt, dhe δρόμος, dromos, shteg vrapimi.
VII
Para, 3. – Oh, dashuria ime, biri im i lashtë / I zemëruar me të gjithë / Gojë plot gjemba e nxjerrë nga shpina e natyrës / Po, nuk do ta harrojmë kurrë
Para, 4. – O ju pyjet e zymta të fëmijërisë sime! O ju jeta e zymtë e bërjes time! O ju, dashuria ime, ju Arven o Evenstar – zonja ime fisnike e Rivendellit! Pse ndihem sikur vetja ime më ka marr pafajësinë?
Arven. – Ajo nuk e bëri, budalla. E bëra unë.
VEPRAT E CITUARA I
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 9. Princeton University Press. 2014. F. 31.
Hudson, W. H. H. A shepherd’s life: Impressions of the South Wiltshire Downs. E. P. Dutton and Company. 1910. F. 60-61.
Trakl, G. T. Autumn sonata: selected poems of Georg Trakl. Wakefield, R.I.: Asphodel Press/Moyer Bell. 1998. F. 133.
Jung, Carl. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 9. Princeton University Press. 2014. F. 32-33.
II
Laertius, D. L. Lives of eminent philosophers. Vol, 2. William Heinemann. 1925. F. 424. Tacey, D. T. How to read Jung. Granta Books. 2006. F. 20.
Samuels, A. S. Shorter, B. Sh. Plaut, F. P. A Critical Dictionary of Jungian Analysis. Routledge. 1986. F. 53 Zoëga, G. T. Z. A Concise Dictionary OF Old Icelandic. Benediction Classics. 2010. F. 43.
Donje, S. A. D. Shtegu i heshtjes. botim privat. 1980. F. 3.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 5. Princeton University Press. 2014. F. 375.
Jung, C. G. J. A Study of the Transformations and Symbolisms of the Libido. Moffat, yard and company. 1917.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 6. Princeton University Press. 2014. F. 96. 425. 426-427.
Diels, H. D. Fragmente Der Vorsokratiker. Weidmannsche Verlagsuchhandlung. 1960. F. 150–190.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 6. Princeton University Press. 2014. F. 425.
Nietzsche, F. W. N. The complete works of Friedrich Nietzsche. Vol, 2. Early Greek Philosophy. The Macmillan Company. 1911. F. 98.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 6. Princeton University Press. 2014. F. 96.
III
Plath, S. P. The collected poems. Harper & row. 1981. F. 244. 244.
Laertius, D. L. Lives of eminent philosophers. Vol, 2. William Heinemann. 1925. F. 271.
Pllumi, Z. P. Rrno vetëm për me tregue. Vol, 2. Botime françeskane. 2020. F. 97-98. Nirvana. Nirvana: the lyrics. Hal Leonard Corporation. 2004. F. 80.
IV
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 18. Princeton University Press. 2014. F. 711.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 9. P, II. Princeton University Press. 2014. F. IX. 269.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 10. Princeton University Press. 2014. F. 81-82. 82.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 7. Princeton University Press. 2014. F. 72.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 9. P, II. Princeton University Press. 2014. F. 43-44.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 18. Princeton University Press. 2014. F. 711.
V
Dibra, R. D. Gjumi mbi borë. Onufri. 2016.
Dibra, R. D. Dashuritë e virgjëreshës Madalenë. Onufri. 2018. Dibra, R. D. Legjenda e vetmisë. Koha. 2013.
Blake, W. B. The complete poems. Penguin Classics. 1978. F. 1047. Hauke, S. Ch. Jung and the Postmodern. Routledge. 2000. F. 18. 67.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 4. Princeton University Press. 2014. F. 334.
Hauke, S. Ch. Jung and the Postmodern. Routledge. 2000. F. 84.
Pllumi, Z. P. Ut Heri Dicebamus. . . Siç thonim dje. . . Botime françeskane. 2017. F. 262.
VI
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 7. Princeton University Press. 2014. F. 72.
Jung, C. G. J. Collected works of C. G. Jung – complete digital edition. (Adler, G.A. Fordham, M.F. Read, H.R.) Vol, 7. Princeton University Press. 2014. F. 73.
Blake, W. B. The complete poems. Penguin Classics. 1978. F. 925.
VIII
Giles Corey. Winter’s house. Hinterkaifeck. Enemies List. 2013.
Albnor Sejdiu është student në Fakultetin Filozofik, Departamenti i Filozofisë, në Prishtinë.
