Friedrich Nietzsche
1
Njerëzit më të urtë të çdo periudhe kanë arritur në të njëjtin përfundim mbi jetën: ajo nuk ia vlen . . . Ngaherë e ngado, e dëgjon të njëjtin zë nga gojët e tyre – një zë përplot dyshime, përplot melankoli, përplot rraskapitje nga jeta, përplot armiqësi ndaj jetës. Bile edhe vetë Sokrati gjersa po vdiste tha: ‘të jetosh – kjo do të thotë të kesh qenë i sëmurë për një kohë të gjatë. Ia kam borxh një gjel Asklep Shpëtimtarit.’[1] Edhe Sokratit i ishte bërë shumë. – Çfarë dëshmon kjo? Çfarë na tregon kjo? – Ishte një kohë kur njerëzit do të kishin thënë ( – oh, njerëzit e kanë thënë, dhe mjaft zëshëm bile, sidomos pesimistët tanë): ‘Duhet të ketë diçka të vërtetë këtu! Consensus sapentium (pajtueshmëria mes të urtëve) është dëshmi e të vërtetës.’ – Dhe sot, a do të vazhdojmë ne të flasim kështu? A na lejohet madje kjo? ‘Duhet të ketë ndonjë sëmundje këtu’ – është sesi do të përgjigjemi ne: këta më të urtit e të gjitha kohërave, le t’i shikojmë më nga afër njëherë! Ndoshta qenë bërë paksa të paqëndrueshëm në këmbët e tyre? Ndoshta ishin vonë? Po dridheshin nga pleqëria? Ishin dekadentë? Ndoshta urtësia shfaqet në tokë si korbi, e frymëzuar nga era e kafshëve të kalbura? . . .
2
Ky mendim i pacipë, që dijetarët e mëdhenj paraqesin llojin e të fishkurve, mu shfaq së pari pikërisht në atë lloj rasti të cilin paragjykimi i të diture dhe i të paditurve po mundohej më së shumti ta pengonte: i identifikova Sokratin dhe Platonin si simptoma të kalbjes, si instrumente të shthurjes greke, si pseudo-grek, si anti-grek (Lindja e Tragjedisë, 1872). Consensus sapientum – po e shoh gjithnjë e më qartë këtë – dëshmon më së paku që më të urtët e njerëzve kishin të drejtë mbi atë rreth së cilës pajtoheshin: përkundrazi, dëshmon që ata kishin pajtim fiziologjik rreth një gjëje, dhe si pasojë përvetësuan – iu desh ta përvetësonin – të njëjtin qëndrim negativ mbi jetën. Gjykimet, gjykimet mbi vlerën e jetës, për ose kundër saj, nuk mund të jenë asnjëherë të vërteta: ato kanë vlerë vetëm si simptoma, ato mund të merren seriozisht vetëm si simptoma – në vetvete, gjykimet e këtilla janë budallallëqe. Përpiquni ta kapni vërtet këtë finesë mahnitëse, vlera e jetës nuk mund të matet. Jo nga të gjallët të cilët janë palë interesi këtu, madje ata janë thelbi i mosmarrëveshjes e jo gjykatësi; dhe jo nga të vdekurit, për arsye të tjera. Është pikëpyetje mbi vetë filozofin nëse ai ka problem me vlerën e jetës, është pikëpyetje mbi dijet e tij, është jo-dije. – Çka? Jo vetëm që dijetarët e mëdhenj qenë të gjithë dekadentë, por nuk qenë as dijetarë? – Por më lejoni të kthehem te problemi i Sokratit.
3
Sokrati vinte nga shtresa më e ulët e shoqërisë: Sokrati ishte plebe. Ne e dimë, dhe ende mund ta shohim sesa i shëmtuar ka qenë ai. Por shëmtia, e metë në vetvete, ishte gati e papranueshme për grekët. A ishte madje grek Sokrati? Shëmtia shumë shpesh është shenjë e shartimit, e zhvillimit të frenuar për shkak të shartimit. Në raste të tjera shfaqet si formim në rënie. Antropologët që specializojnë në krim na thonë se krimineli tipik është i shëmtuar: monstrum in fronte, monstrum in animo.[2] Por kriminelët janë dekadentë. A ishte Sokrati kriminel tipik? – Ky vlerësim nuk do të ishte në kundërshtim të paktën me atë gjykimin e mirënjohur fiziologjik që iu tingëlloi shumë ofendues miqve të Sokratit. Një i huaj që merrej vesh nga fytyrat, i cili po kalonte nëpër Athinë, i tha Sokratit në fytyrë që ai ishte përbindësh – që ai ishte rezervuar i të gjitha veseve dhe apetiteve të këqija. Dhe Sokrati thjesht u përgjigj: ‘ju, zotëri, më njihni!’[3]
4
Shohim shenja të dekadencës së Sokratit jo vetëm në rrëmujën dhe pështjellimin e instinkteve të tij, por edhe në logjikën e tepruar dhe smirën e ulët që e karakterizonte. Dhe mos t’i harrojmë halucinacionet auditore të interpretuara në mënyrë fetare si ‘daemoni i Sokratit’. Çdo gjë rreth tij është e tepruar, buffo (komike), është karikaturë – dhe në të njëjtën kohë, çdo gjë është e maskuar, e nëndheshme, dhe përplot motivesh të fshehta. Po mundohem të kap se çfarë qe ajo veçanti e çuditshme që i dha frymë atij ekuacioni sokratik të ‘arsyes = virtytin = lumturinë’: ekuacioni më bizar nga të gjithë, dhe i cili ishte në kundërshti të plotë me të gjitha instinktet e helenëve të mëhershëm.
5
Me Sokratin, shija greke papritmas ndryshon në favor të dialektikës: çfarë ndodhi aty në të vërtetë? Kryesorja, shija fisnike u mund; me dialektikën, turmat ngrihen në maje. Para Sokratit, mënyrat dialektike refuzoheshin nga shoqëria e lartë: ato shiheshin si të pahijshme, shiheshin si poshtëruese. Të rinjtë paralajmëroheshin që të kinin kujdes nga ajo. Njerëzit në përgjithësi ishin mosbesues kundrejt arsyeve të dhëna në këtë mënyrë. Gjërat e ndershme, sikurse njerëzit e ndershëm, nuk sillen vërdallë me arsyet e tyre nëpër duar. Është e pahijshme të tregosh të pesë gishtat. Asgjë që ka vlerë të vërtetë nuk ka nevojë të dëshmohet. Aty ku autoriteti është ende pjesë e përbërjes shoqërore, aty ku njerëzit japin urdhra e jo arsye, aty dialektiku është tip palaçoje: ai përqeshet dhe nuk merret seriozisht. – Sokrati ishte palaçoja që bëri që ai të merrej seriozisht: çfarë ndodhi aty në të vërtetë?
6
Dialektika zgjidhet vetëm si mjet i fundit. Dihet që do të shihet me dyshim, dihet që nuk do të jetë shumë bindëse. Asgjë nuk shkundet krahësh më lehtë sesa efekti i dialektikës: kjo dëshmohet nga përvoja me takime ku njerëzit mbajnë fjalime. Dialektika është një lloj vetëmbrojtjeje e cila përdoret vetëm nga njerëzit të cilët nuk kanë armë të tjera. Duhet të jesh në situatë ku je i detyruar të imponosh të drejtën tënde: për asgjë tjetër nuk e përdor. Kjo është arsyeja përse hebrenjtë qenë dialektikë; Rejnard Dhelpra qe dialektik: çka? edhe Sokrati gjithashtu? –
7
– A është ironia e Sokratit shprehje revolte? e smirës prej plebeu? Si njeri i shtresave të shtypura, a mos ndoshta Sokrati ndjente kënaqësi kur vërviste barbarisht thikën e tij silogjistike? A u hakmor ai kundër fisnikëve të cilët i magjepste? – Si dialektik, ke një armë të pamëshirshme në duar; dialektika të lejon të sillesh si tiran; t’i poshtërosh njerëzit të cilët i mund. Dialektiku e hedh barrën te kundërshtari i tij në mënyrë që të dëshmojë se ai është idiot: dialektiku i xhindos njerëzit dhe i bën të ndjehen të pafuqishëm në të njëjtën kohë. Dialektiku e gropos intelektin e kundërshtarit të tij. – Çka? Dialektika ishte vetëm një mënyrë hakmarrjeje për Sokratin?
8
E shpjegova sesi Sokrati dinte të ishte i neveritshëm, gjë që e bën edhe më të domosdoshme ta shpjegoj faktin sesi magjepste. – Që ai e zbuloi një lloj të ri agon-i (lufte), që ai qe mjeshtri i saj i parë me skerma në rrethet fisnike te Athinës – kjo është një gjë. Ai magjepste duke e nxitur instinktin agonistik të grekëve – ai futi një variant të ri në meçet e mundjes mes burrave dhe të rinjve. Sokrati ishte një erotik i madh, gjithashtu.
9
Por Sokrati pandehte më tepër. Ai shihte përtej athinasve të tij fisnikë; ai e kuptonte që rasti i tij, që veçantia e rastit të tij nuk përbënte më përjashtim. I njëjti lloj degjenerimi po shtrihej heshtazi gjithandej: Athinës së vjetër po i vinte fundi. – Dhe Sokrati e kuptoi që bota kishte nevojë për të, për metodën e tij, për ilaçin e tij, për strategjinë e tij personale të vetëruajtjes . . . Gjithandej, instinktet ishin në anarki; gjithkund njerëzit ishin vetëm pesë hapa larg daljes prej kontrolli: monstrum in animo ishte rreziku i përgjithshëm. ‘Instinktet duan të sillen si tiran, një kundër-tiran edhe më i fortë duhet të shpiket’ . . . Kur fiziologu ia zbuloi Sokratit veten e tij si një pus apetitesh të këqija, ironiku i madh dha edhe një shenjë tjetër që na jep çelësin e vërtetë të natyrës së tij. ‘Kjo është e vërtetë‘, tha ai, ‘por unë i zotëroj ato të gjitha’. Si e zotëronte Sokrati vetveten? Në thelb, rasti i tij ishte vetëm shembulli më ekstrem dhe që binte më së shumti në sy i asaj që po shndërrohej në sëmundje të përgjithshme: njerëzit nuk ishin më të zotët e vetvetes dhe instinktet qenë kthyer kundër njëri-tjetrit. Sokrati magjepste si rasti ekstrem – shëmtia e tij që të kallte datën e ekspozonte atë para të gjithëve si të tillë. Natyrisht, ai magjepste edhe më shumë si përgjigje, si zgjidhje, si manifestim i ilaçit për këtë rast.
10
Kur njerëzve iu duhet që arsyeja të sillet si tiran, çfarë ishte rasti me Sokratin, rreziku nuk është i vogël që diçka tjetër mund të fillojë të sillet si tiran. Racionalja shihej si shpëtimtarja, as Sokrati dhe as ‘pacientët’ e tij nuk qenë racionalë sipas dëshirës – ishte de rigueur (e kohës), ishte shpëtimi i tyre i fundit. Fanatizmi me të cilin i tërë mendimi grek vrapoi pas racionales tregonte se aty kishte një krizë: njerëzit qenë në rrezik, ata kishin vetëm një zgjidhje: të shkatërrohen – ose të bëhen racionalë deri në absurditet . . . Moralizmi i filozofëve grekë prej Platonit e këndej është i kushtëzuar në mënyrë patologjike; e njëjta vlen edhe për vlerën që ata i dhanë dialektikës. ‘Arsyeja = virtyti = lumturia’ ka vetëm këtë kuptim: duhet ta imitosh Sokratin dhe ta realizosh gjendjen e përhershme të dritës kundrejt të gjitha dëshirave të errëta – dritën e arsyes. Duhet të jesh dredharak, i mprehtë, dhe i kthjellët me çdo kusht: çfarëdo lëshimi ndaj instinkteve, ndaj të pavetëdijshmes, çon teposhtë…
11
E demonstrova sesi Sokrati magjepste: ai ishte si një doktor, një shpëtimtar. A është vërtet e nevojshme që t’i rendisim gabimet thelbësore të besimit të tij në ‘arsyen me çdo kusht’? – Filozofët dhe moralistët e mashtrojnë veten kur mendojnë se mund të shpëtojnë nga dekadenca duke bërë luftë kundër saj. Shpëtimi nuk është në fuqinë e tyre: çka ata zgjedhin si ilaç, si shpëtim, është në vetvete vetëm një shprehje tjetër e dekadencës – ata e ndryshojnë mënyrën sesi ajo paraqitet por nuk e heqin qafe dot atë vet. Sokrati qe një keqkuptim; i tërë moraliteti mbi përparimin, përfshirë atë të krishterë, qe një keqkuptim . . . Drita më verbuese, racionalizëm me çdo kusht, një jetë e ftohtë, e kthjellët, e kujdesshme, e vetëdijshme, pa instinkte, kundër instinkteve, qe në vetvete veç një sëmundje, veç një sëmundje tjetër – dhe assesi kthim tek ‘virtyti’, tek ‘shëndeti’, tek lumturia . . . Të detyrohesh t’i luftosh instinktet – kjo është formula e dekadencës: përderisa jeta është në ngritje, lumturia është e barabartë me instinktin.
12
A e kuptoi ai këtë, më dredharaku nga të gjithë vetë-mashtruesit? A ia tha ai vetes këtë në fund, në urtësinë e guximit të tij përballë vdekjes? . . . Sokrati donte të vdiste: Athina nuk ia dha atij kupën me helm, ai e mori vet, ai e detyroi Athinën t’ia jepte . . . ‘Sokrati nuk është doktor’, tha ai qetas me vete: ‘vdekja është doktori i vetëm këtu . . . Sokrati vetëm ka qenë i sëmurë për një kohë të gjatë’.
Ky përkthim u botua së pari në faqen Virtual Sophists dhe mund të shikohet këtu.
[1] Asclepius, perëndia e mjekësisë.
[2] Përbindësh në fytyrë, përbindësh në shpirt.
[3] Rrëfimi i Nietzsches mbi Sokratin dhe fiziologun bazohet tek Cicero, Tusculan Disputations IV, 37, 80.
