Jennifer Senior
Pikëllimi, teoritë konspirative dhe kërkimi i një familjeje për domethënie dy dekada pas 11 shtatorit
Kur Bobby McIlvaine vdiq më 11 shtator, 2001, tavolina në dhomën e tij ishte si një studim pllakash tektonike në formën e grumbujve të ditarëve personal me mbështjellës lëkure dhe blloqe shënimesh me fletë të verdha. Kishte mbajtur ditarë që kur kishte qenë adoleshent, dhe ato i kishte të mbushura me gjëra të zakonshme ditarësh – dëshira, vrojtime, frustrime – ndërkohë që blloqet e shënimeve ishin të gdhendur me më shumë shumëllojshmëri – aforizma, citate që i flisnin, përpjekje për të shkruar prozë.
Blloqet me fletë të verdha duket se përmbajnë përpjekje serioze për dy romane të ndryshme. Por ditarët tregojnë një lloj tjetër rrëfimi. Për rrethin e gjerë, Bobby, 26 vjeç, ishte sharmant, luftëtar, furrë ambiciesh. Por përbrenda, ky djalë ishte fisnik dhe i pjekur – filozofik rreth dëshpërimeve, melankolik kur ndryshonte moti, ëndërrimtar për të dashurat.
Më pak se një javë pas vdekjes së tij, babait të Bobbyt i është dashur të ballafaqohet me jetën e palëkundur e të pamëshirshme të tavolinës. Dhe kështu ai filloi t’i shpërndajë blloqet e verdha të shënimeve, ditarët e lidhur me përsosmëri: shokëve të Bobbyt, Jenit, të dashurës së Bobbyt, të cilës ai po bëhej gati t’i propozonte martesë. Ndoshta, u thoshte ai, gjejnë material brenda tyre për t’i përdorur në eulogjitë e tyre kushtuar Bobbyt.
Një objekt në mesin e atij grumbulli shndriste për nga domethënia më shumë se sa të tjerët: ditari i fundit i Bobbyt. Jeni ia hodhi një sy dhe shpejt e kuptoi që emri i saj ishte shkruar gjithandej tij. A mund ta mbante?
Babai i Bobbyt nuk mendoi. Thjesht u përgjigj me po. Ishte refleks për të cilin u pendua pothuajse menjëherë. “Ky ishte vendim që duhej ta merrnim bashkë,” i kishte thënë Helena, gruaja e tij. “Ja ku e kishim një mundësi për ta shijuar praninë e Bobbyt për herë të fundit, t’ia dëgjojmë zërin, me gjasë për të na treguar diçka të re.” Në atë rrafsh, ditari nuk ishte si puna e një fotografie të zbuluar. Për një moment e kishte hapur mundësinë, sado jetëshkurtër, të një ringjalljeje letrare të tij. Si është e mundur, Helena qiste tym, që bashkëshorti i saj nuk donte t’i dinte mendimet e fundit të Bobbyt – mendime që mbase i kishte shkarravitur rishtas, mbase natën e 10 shtatorit? Dhe si nuk ndante të njëjtin impuls me të për ta marrë secilën molekulë të fundit të Bobbyt për ta rikonstruktuar?
“Mos ta kesh një pjesë,” më tha ajo para pak kohësh, “është sikur mos ta kesh dorën.”
Pa reshtur kishte kërkuar nga Jeni që ta shoh këtë ditar të fundit. Helena kishte pasur shumë raste për t’ia kërkuar ngase Jeni jetoi te McIlvainet për një periudhë pas 11 shtatorit, në pamundësi për ta toleruar zbrazëtinë e banesës së saj. Helena ishte e kujdesshme t’ia shpjegonte që nuk i duhej ditari si gjësend. Krejt çka kërkonte ishte që Jeni t’ia fotokopjojë pjesët e përzgjedhura.
Jeni thoshte se do ta mendonte. Dhe pastaj nuk ndodhte asgjë. Helena filloi ta luste. I dua vetëm fjalët, i thoshte. Nëse Bobby e përshkruan një dru, ma jep vetëm përshkrimin e drurit. Jeni ngurronte.
Kërkesat eskaluan, sikur që eskaloi edhe rezistenca. Tani po grindeshin. Jeni theksonte se Helena tashmë i kishte gjësendet e tjera të Bobbyt, ditarët e tjerë, blloqet e shënimeve.
Kur iku përfundimisht nga shtëpia e McIlvaineve, Jeni e përplasi derën, hyri në veturën e saj dhe shpërtheu në lot. Pak kohë më pas, i shkroi letër Helenës me përgjigjen e saj përfundimtare: Jo, dhe jo. Nëse Helena dëshironte ta diskutonte këtë çështje më tutje, duhej ta bënte në prani të terapistes së Jenit.
Helena dhe bashkëshorti i saj kurrë më nuk e panë Jenin. “U bë e paqenë për mua,” më tha Helena. Tani ajo nuk mund ta kujtojë as mbiemrin e Jenit.
Por për vite të tëra, Helena mendoi vetëm për atë ditar. Mendja e saj ishte kapur pas tij sikur një gozhdë; e thumbonte bashkëshortin e saj që e kishte falur; u bë temë e diskutimit të pafund në “grupin e çalë,” siç e quante ajo, një rreth prej gjashtë nënash në periferi të Filadelfias të cilat poashtu i kishin humbur fëmijët, ndonëse jo me 11 shtator. Edhe ato u indinjuan në emër të saj. Disa prej tyre propozuan, si gjysmë në shaka, që ta thyejnë banesën e Jenit dhe ta çlirojnë ditarin. “Nuk do të përftosh më kujtime të tjera,” më tha njëra nga gratë. “Andaj çfarëdo që është e shkruar, çfarëdo videoje, çfarëdo letre, kapesh për të. Kjo është e tëra që ke për sa të kesh jetë.”
McIlvainet duhej të mjaftoheshin me aq sa tashmë kishin. Eventualisht, u mjaftuan. Tri fjalë të Bobbyt u shndërruan në moton e familjes: Jeta vazh-don[1] (Life loves on). Askush nuk e dinte se nga cili ditar apo bllok shënimesh rrodhi, por nuk kishte rëndësi. Helena e mban në dorë një byzylyk argjendi me këtë thënie të gdhendur, dhe bashkëshorti i saj e ka bërë tatuazh me bukurshkrim në krahun e epërm.
Këtu më duhet të them që unë e njoh dhe e dua familjen McIlvaine. Vëllai im, në ditën e parë të studimeve, ishte caktuar ta ndante banesën në konvikt me shtatë studentë të tjerë, por për shkak se arriti i fundit atë ditë, Bobby u bë shoku i tij i dhomës. Vëllai im shpesh mendon se çfarë mrekullie e vogël ishte kjo ngjarje: po të kishte arritur vetëm 30 minuta më herët, kati do të ishte shndërruar në izomer të vetes, me ata të rinj të shpërndarë nëpër dhoma në një konfiguracion krejt tjetër. Por duke iu falënderuar një rastësie fatlume të kohës, vëllai im i kalonte netët duke folur me këtë djalë të veçantë, një shpirt i vjetër e mendje-kthjellët.
Tetë vite më vonë, pothuaj në ditën e njëjtë, një tjetër rastësi kohe do t’ia merrte Bobbyt jetën. Ai dhe vëllai im ishin ende shokë dhome, por tani në një banesë dydhomëshe në Manhattan, duke lundruar jetën rinore.
I takoja McIlvainet ndonjëherë sa ishte ende gjallë Bobby. Më dukeshin si njerëzit ndoshta më të mirët në planet. Helena u mësonte lexim fëmijëve që kishin nevojë për ndihmë, kryesisht në një rimorkio në parkingun e një shkolle të mesme katolike. Bobby plaku ishte mësues i specializuar në punën me adoleshentë problematikë; për një dekadë ai po ashtu ishte pronar i një bari. Jeffi, vëllau i vogël i Bobbyt, ishte fëmijë në atë kohë, por gjithmonë dhe pashkas i disponuar.
Dhe Bobby: Zot i Madh. Ishte djalosh i artë. Kur buzëqeshte dukej thuajse e kishte përpirë hënën.
Pastaj, mëngjesin e 11 shtatorit, 2001, Bobby u nis drejt një konference në Windows on the World (Dritare mbi Botë), një restorant në një ndërtesë në të cilën ai rrallë kishte arsye të shkonte. Kishte shkuar aty për një punë që lidhej me punën e tij si specialist mediash në Merrill Lynch ku po punonte që nga korriku. Vëllai im priti e priti. Bobby nuk u kthye kurrë në shtëpi. Që nga ajo ditë e këndej, kam parë të gjithë të përfshirët përbrenda rrezes së shpërthimit sesi kanë provuar të gjejnë kuptim, ta përballojnë këtë ngjarje të tmerrshme.
Fillimisht, McIlvainet biseduan me një terapiste e cila i paralajmëroi se secili anëtar i familjes do t’i qasej ndryshe mërzisë. Paramendojeni që jeni mbi majën e një mali, u tha ajo, por secili prej jush i ka eshtrat e thyera, dhe nuk mund t’i ndihmoni njëri-tjetrit. Secili duhet ta gjeni rrugën teposhtë për vete.
Ishte metaforë e dobishme, e cila mbase ua shpëtoi martesën McIlvaineve. Por kur ia përmendi këtë metaforë Roxane Cohen Silverit, profesoreshë e psikologjisë në Universitetin e Irvine që e ka kaluar një jetë të tërë duke studiuar pasojat e humbjes së papritshme, traumatike, ajo menjëherë e vërejti një problem rreth kësaj: “Metafora sugjeron që të gjithë do ta gjejnë rrugën poshtë malit,” më tha ajo. “Disa njerëz nuk zbresin kurrë nga mali.”
Njëra nga gjërat e shumta që njeriu e mëson për zinë kur e studion nga afër është se ajo i ka veçantitë e saj (është idiosinkratike), anarkike, shumëngjyrëshe. Shumë nga teoritë që i lexojmë për mërzinë janë të shkëlqyeshme, edhe të bukura, por shpeshherë kanë tendencë t’i fshijnë përvojat individuale. Secili njeri që mbanë zi e ka një rrëfim krejt ndryshe për ta treguar.
Terapistja megjithatë kishte pasur të drejtë në aspektin më qenësor: Pas 11 shtatorit, të gjithë ata që kishin qenë të afërt me Bobbyn shkuan në drejtime krejt të ndryshme. Helena e ndrydhi mërzinë e saj, duke shmangur supermarketin ku kishte bërë pazar me vite në mënyrë që askush mos ta pyeste se si është. Jeffit, vëllait të vetëm të Bobbyt, iu desh të kalonte me mund nëpër mallkimin e fajit të të mbijetuarit. Babai, Bob Seniori, e trajtoi vdekjen e të birit sikur të kishte qenë vrasje e pazgjidhur, një maskim që duhej ekspozuar. Kishte diçka të dyshimtë rreth 11 shtatorit.
Dhe pastaj vjen Jeni. Ajo është martuar, i ka dy fëmijë të mrekullueshëm, por ndonjëherë i shkon mendja, kur grindet me bashkëshortin ose kur ndihet e ngulfatur nga jeta, si do të kishte qenë jeta e saj sikur të kishte qenë me Bobbyn gjatë tërë kësaj kohe. E gjurmova dhe e gjeta Jenin në prill, dhe natyrisht ajo nuk kishte asgjë të përbashkët me të poshtrën e pazemër që e kisha imagjinuar. Ishte vetëm një rrëfim që ia kisha treguar vetes, që e kisha përdorur për t’i dhënë kuptim të pakuptimtës, për t’i dhënë formë tërbimit tim. Siç thashë: Të gjithë kemi nevojë për rrëfimet tona.
Një gjë që e dija me siguri kur e gjeta ishte që doja ta shihja ditarin. Dhe doja që McIlvainet ta shohin gjithashtu. “Nuk i ruaj gjërat,” më tha ajo kur u takuam herën e parë për pije. Mu ngri zemra.
Por ende e kishte, që ta dini.
Më trego për djalin tënd.
Helen e mirëpriti këtë ftesë në momentin kur e dëgjoi sepse ia përqendronte të menduarit, i dha mundësi me qitë mërzinë. Por pas pak kohe e mbushi me tmerr, dhe e ndiente veten të venitej nën peshën e saj. Si mund ta përshkruash se kush ishte fëmija yt i parë dhe çfarë nënkuptonte ai për ty?
Helena zakonisht fillon duke iu treguar njerëzve se Bobby kishte studiuar në Princeton, por jo për shkak se i bëjnë përshtypje titujt. E përmend sepse ajo dhe Bobby Senior nuk kishin pritur se do të kishin një fëmijë që do të shkonte në një universitet prestigjioz (Ivy League). Që të dy kishin shkuar në shkolla publike në Pensilvani, që as nuk ishin fare të njohura. Që të dy fëmijët e tyre ishin sportiv. Por kur Bobby ishte 8 vjeçar, mësuesja e tij e klasës së tretë u tha – dhe që të dy i mbajnë mend fjalët e saj saktë – “filloni të kurseni.” Shkollimi i tij mund t’ju kushtojë.
“Lista e gjërave që duhet të shkonin mbarë që vëllai im të pranohej në Princeton, ishte astronomike,” thotë Jeffi, arsimtar i biologjisë në shkollë të mesme dhe trajner i vrapimit në Somerdale, Nju Xhersi. “Për ne, ishte sikur dikush nga familja jonë po bëhej president.”
Kjo është sesi secili anëtar i familjes e kujton Bobbyn: si një krijesë sui generis, i jashtëzakonshëm dhe i një bote tjetër, i zbritur nga parajsa përmes një koshi basketbolli.
Ai kishte qenë student i thellë. Ishte atlet shumë i gjallë, garues deri në pafytyrësi. Në një shkrim për gazetën The Philadelphia Inquirer vitin e kaluar, Mike Sielski, shok i moçëm klase i Bobbyt nga shkolla e mesme e përshkroi atë në fushën e basketbollit si “i tëri asht me kënde akute e bërryla si take.” Ishte shkrim rrëqethës të cilin kishte zgjedhur ta shkruante pasi një shok tjetër i tyre i klasës e kishte gjetur një video 36 sekondëshe të vitit 1992, në të cilën adoleshenti Bobby McIlvaine e shërben një pasim të përsosur duke i paraprirë një gjuajtjeje të përsosur që fluturon fiks mbi kokën adoleshente të …
Kobe Bryant.
Bobby i kishte shënuar atë ditë 16 pikë kundër Kobe-t dhe ekipit të tij, përveç atij pasimi që e kishte shërbyer.
Kur arriti në universitet, Bobby e mbajti pak atë damar të udhëheqësit. Ende vazhdonte të ishte garues, edhe atëherë kur në konvikt luante lojëra koti të shpikura. Nuk i vinte trup t’i ngacmonte miqtë me shaka. Ishte trupgjatë dhe i pashëm, dhe kishte shumë vetëbesim në stilin e tij, me apo pa të drejtë. “Ndonjëherë kishe nevojë që ai të ndalet e të mos ishte aq serioz e i thellë,” thotë Andre Parris, ish shok i dhomës dhe njëri nga shokët më të afërt të Bobbyt. “Por kjo ishte pjesë e asaj se kush ishte dhe çka ai ishte, dhe çfarë ai mendonte se duhej të bënte për të dalë i pari.”
Për Bobbyn kuptimi i “të dalurit i pari” ishte i komplikuar. Brengat financiare nga ato vite përshkruhen në të gjithë ditarët e asaj kohe (nuk ndihem si person i vërtetë të jem ulur këtu pa para, thotë në një nga shënimet e tij). Por ai kishte ndjenja konfliktuoze se çka do të thotë të bësh para, i hutuar nga të gjithë ata studentë që po e trasonin përgjegjshëm rrugën drejt shkollës së biznesit. (A është rinia thjesht një hobi? pyeste rreth tyre, me pakënaqësi të qartë). Dëshironte të bëhej shkrimtar. Që qartazi është profesion që nuk paguhet.
Ky konflikt vazhdoi në moshën e tij madhore, të shkurtë. I kaloi dy vjet në industrinë e botimeve para se ta kuptonte që kjo nuk do t’i siguronte të ardhura, dhe kaloi në vend të saj në zhvillimin e marrëdhënieve me publikun, në PR, të korporatave. Do të mund të shkruante romane në kohën e lirë.
Por përkundër gjithë ambicies e urisë së Bobbyt, ai kryesisht përçoi, edhe gjatë viteve sa ishte në universitet, ngrohtësi, njerëzi, ekscentrizëm. Marrosej pas të dashurave. Jepte këshilla të matura. Në vitin e fundit të studimeve, regjistroi klasë të vallëzimit modern, e pse mos ta bënte një gjë të tille? Do të ishte ndërmarrje argëtuese. Dhe ndryshe. Projekti i fundit për atë klasë përfshinte formësimin fizik të emrit të së dashurës së tij.
Kjo ishte zbavitje, megjithatë. Bobby kishte pasion të vërtetë intelektual për kulturën dhe historinë afrikano-amerikane. Pas vdekjes së Bobbyt, McIlvainet pranuan dy letra ngushëllimi nga Toni Morrison, orët e së cilës i kishte vijuar në universitet. Me letrën e dytë ajo e kishte dërguar një ese që ai e kishte shkruar për klasën e saj. “Është njëri prej eseve më të përkryera dhe të thella,” shkroi ajo, “njëjtë sikur që ishte ai vet.” Tema e diplomës së tij ishte shpërblyer me citim honorifik nga departamenti i studimeve afrikano-amerikane.
Në varrimin e tij, miqtë më të afërt të Bobbyt treguan se si ai kishte shërbyer si model për ta. Unë isha pesë vjet më e vjetër se Bobby, që do të thotë se e shihja si simpatik dhe të lezetshëm, inteligjent dhe të pandalshëm.
Por çuditërisht, edhe unë doja ta impresionoja. Kur fillova të punoja për revistën New York magazine, për të shkruar shkrime të shkurta për rubrikën e teatrit çdo javë, Bobby më kritikonte që secilin shkrim e përfundoja me nga një citat. Fillimisht më shkoi në nerva, justifikohesha – muti i vogël – por nga kjo perspektivë, është për t’u habitur sa shumë më bënte përshtypje mendimi i një 22-vjeçari, e aq më shumë më bën përshtypje fakti që ai m’i kishte lexuar shkrimet me aq shumë vëmendje sa për të zbuluar një ves. Që atëherë, ia atribuoj Bobbyt këtë mësim të vlefshëm: nëse do t’ia dorëzosh dikujt tjetër fuqinë e fjalës së fundit, sigurohu që ai person e meriton.
Bob Mcilvaine senior qanë lehtësisht dhe rregullisht kur flet me të. Secili anëtar i familjes është i vetëdijshëm për këtë dhe janë mësuar – mërzia e tij jeton shumë afër sipërfaqes, dhe nganjëherë del jashtë për t’u ngopur me frymë. Qau në drekën tonë të parë të përbashkët pasi që McIlvainet më pritën te stacioni i trenit; qau sërish vetëm disa minuta pasi e filluam bisedën tonë të parë; qau në intervistën e realizuar së fundi me Spike Lee për një seri dokumentarësh për 11 shtatorin që po përgatitet për kanalin kabllovik HBO.
Gjatë bisedës me Bobby plakun, e kuptova vrazhdësinë që ma theu zemrën: 11 shtatori mbase është njëra nga tragjeditë më të dokumentuara në histori, por përkundër bobinave të xhirimeve të katastrofës që i kemi parë, në tërësi ende nuk dimë asgjë për momentet e fundit të njerëzve që kanë vdekur. Është e çuditshme, kur e mendon, që një ngjarje aq publike vazhdon të mbetet mister ndëshkues. Por ja që është, dhe është e tmerrshme – të gjallët mbesin të ngujuar në një vorbull, të përpëlitur në parafytyrime të mesit të natës.
Për Bob plakun kjo do të thotë që mendja i shkon ku ka qenë Bobby dhe çfarë ka qenë duke bërë kur ka filluar kaosi. Është e vetmja gjë që e ka menduar me vite të tëra. Ideja që Bobby ka vuajtur e torturonte. A është djegur? A është asfiksuar? Apo edhe më keq? “Po mendoj që Bobby ka kërcyer,” i thirri gruas në njërën nga ditët nga fundi i shkallëve. Ky mendim vetëm sa nuk e çmendi Helenën.
Me kalimin e kohës u bë e qartë që Bobby nuk kishte kërcyer. Trupi i Bobbyt ishte njëri nga më pak se rreth 100 trupat e civilëve që ishin nxjerrë nga rrënojat. Por Bob plaku ishte i trazuar që kurrë nuk e kishte parë kufomën. Në morg më 13 shtator, patologu e kishte këshilluar me ngulm që mos ta shihte. Vetëm disa vite më vonë – katër? pesë? nuk i kujtohej më – e kishte mbledhur guximin për të shkuar të zyra e forenzikës në New York për ta marr raportin zyrtar.
Në atë pikë gjithçka ndërroi. “E tërë teza ime – krejt ajo që tash them – bazohet në lëndimet e tij,” më thotë. “Sa po e shikoja trupin, erdha në përfundim që ai po hynte brenda dhe bombat shpërthyen.”
Rrënim i kontrolluar, këtë e nënkupton. Kështu mendon se vdiq Bobby atë ditë, dhe sesi u rrënuan eventualisht kullat binjake: nga një rrënim i kontrolluar. Ishte “punë e brendshme” e planifikuar nga qeveria amerikane, jo për ta justifikuar luftën në Irak – ajo ishte një bonus – por në të vërtetë për ta shkatërruar katin e 23 ngase prej aty FBI (Byroja Federale e Hetimeve) po hetonte përdorimin e arit që SHBA-të e kishin konfiskuar në mënyrë të paligjshme nga japonezët gjatë Luftës së Dytë Botërore, që pastaj e përdorën për ta bankrotuar Bashkimin Sovjetik. Aeroplanët ishin aty vetëm sa për teatër.
A zgjohet njeriu në një mëngjes me 12 shtator 2001 dhe e beson një gjë të tillë? Jo. Ky besim merr formë përgjatë viteve, shumë viteve.
Në atë vit të parë, Bob plaku ishte i mpirë. Qëllimi i tij i vetëm ishte ta mbijetonte ditën. Por pas ca kohe ai u angazhua me një grup të quajtur Familjet e 11 shtatorit për Të Nesërme Paqësore (9/11 Families for Peaceful Tomorrows), që protestonte kundër luftërave në Afganistan dhe Irak. “Ma hapi shtegun e jetës,” më thotë. “U bëra shumë aktiv. Kështu mbaja zi. Ishte mënyrë e përsosur.”
Para se Bobby të shkonte në Princeton, Bob plaku ishte indiferent ndaj politikës, dhe ndonjëherë votonte për Demokratët e ndonjëherë për Republikanët – përfshirë, beson ai, për Ronald Reganin. “Nuk isha njeri që lexoja,” thotë ai. “E kisha një kafene në qytet. Po ta kisha përmendur fjalën progresiv, klientët e mi sigurisht do të më gjuanin.”
Por Bobby filloi të vijojë ligjërata me profesorët e famshëm radikal të Princetonit. Filloi të shkruajë për revistën universitare Progressive Review. Babai i tij gllabëronte çdo gjë që ai shkruante. Pas pak kohe, e bindi Bob plakun ta lexonte librin e Howard Zinn Histori e Popullit e Shteteve të Bashkuara (A People’s History of the United States) dhe revistën radikale mujore Z Magazine. Bob plaku filloi të interesohej për politikë që atëherë. “Krejt për shkak të Bobbyt.”
Pra ky aktivitet anti-luftë? Ishte i përsosur – shkarkim i natyrshëm për të.
Por me kalimin e kohës, Bob plakut i humbi durimi. Më 2004, ai shkoi në Washington për ta dëgjuar Condoleezza Rice duke dëshmuar para Komisionit të 11 shtatorit, dhe dëshmia e saj – apo mungesa e dëshmisë, siç thotë ai – e inatosi pa masë dhe e shtyu të ikë prej aty i zemëruar, duke mallkuar nëpër korridoret e Kongresit. “Doja përgjigje,” sqaron ai. Por përgjigje nuk kishte. Dhe atëherë e kuptoi: Qeveria po fshihte diçka. “U bëra militant,” thotë ai. “Edhe sot, jam shumë militant.”
Bob plaku është njeri me syze, që flet qetë, i gjatë e i hollë, pak i kërrusur. Por kjo përshtypje për të të mashtron. Jemi të ulur në katin e sipërm të shtëpisë tri-dhomëshe të McIlvaineve në Oreland, Pennsylvania, të njëjtën shtëpi ku Bobby dhe Jeffi ishin rritur. Është shtëpi e ngrohtë, modeste, e mbushur me fotografi familjare. Por kjo dhomë është transformuar në bunker hulumtues për 11 shtatorin, e mbushur me libra dhe dosje të organizuara me kujdes – sipas ngjarjeve, temës, shtetit. Pjesën më të madhe të murit e zë një hartë e botës ku janë të shënjuara shtetet që e kanë ftuar Bobi plakun ta rrëfejë pikëpamjen e tij.
“Kam qenë shumë i zëshëm, dhe fjala përhapet,” më thotë ai. “Ta tregoj Italinë.” E ka fjalën për fotografi dhe artikuj të shkëputur nga festivali i filmit në Romë ngase ishte paraqitur në dokumentarin Zero: Inchiesta sull’11 Settembre. I ra të ec nëpër tapetin e kuq. “Rusët erdhën. I kaluan dy ditë këtu, donin të dëgjonin se çfarë kisha për të thënë.” E ka fjalën për agjencitë shtetërore të lajmeve ruse. U parkuan në oborrin prapa shtëpisë së McIlvaineve. “Franca erdhi këtu, qëndroi për disa ditë për të folur.” Edhe ata donin të njëjtat gjëra, ndonëse nuk e mban mend se cili medium. (“Babai im është praktikisht i famshëm në atë komunitet,” më tha Jeffi.)
Pjesë e rëndësishme e pikëpamjes së Bobi plakut për 11 shtatorin – që ishte sjellje e paskrupullt cinike e qeverisë amerikane, e jo një akt i tmerrshëm terrorizmi i xhihadistëve që i kishin përdorur aeroplanët komercial të mbushur me civilë të pashpresë – është puna e organizatës Arkitektët dhe Inxhinierët për të Vërtetën e 11 shtatorit, që e popullarizoi idenë se kerozina nuk mund të digjet në temperaturë aq të lartë sa për t’i shndërruar trarët në çelik të shkrirë. Kjo është, nënkuptohet, e kundërta e asaj se çfarë shihet me sy.
Por kjo është teoria që Bob plaku është i gatshëm të ma ilustrojë. I ka gati pamjet, diagrame të shumta ndërtesash. I them që do të vijmë te ajo pikë; fillimisht dua ta pyes për ato ditët e para –
Dëshpërohet. “Çdo gjë që kam bërë në jetën time bazohet në ato sekonda.” Kjo pjesë është diçka që patjetër dëshiron ta diskutojë.
Andaj edhe e diskutojmë. Vetëm një detonim i planifikuar më parë, thotë ai, mund t’i shembë ato kulla, dhe vetëm një kat përdhese i qëndisur me eksplozivë mund t’i shpjegojë lëndimet në trupin e Bobbyt. Ai e posedon raportin e plotë të mjekut ligjor.
Raporti është i zorshëm për t’u lexuar. Pjesa më e madhe e kokës së Bobbyt – ajo fytyrë e bukur – nuk ishte fare, siç nuk ishte as pjesa më e madhe e dorës së tij të djathtë. Detajet janë të përçuara përmes diagrameve të përgjithshme dhe përmes gjuhës faktuale të patologjisë (“Mungojnë: Gjymtyra e lartë D, shumica e kokës”), si dhe disa përgjigje rrëqethëse të një liste standarde:
Ngjyra e flokëve: Asnjë
Ngjyra e syve: Asnjë
Por një gjë delikate e shtyri Bob plakun të mendojë që diçka nuk shkonte. Raporti përshkruan shumë çarje e thyerje, por pothuajse të gjitha në pjesën e përparme të trupit të Bobbyt. Pjesa e prapme e kufomës së tij përshkruhet si e palënduar, përveç frakturave të shumëfishta në atë që kishte mbetur nga koka e tij.
Narracioni që ia kishim treguar vetes tërë këto vite ishte që Bobby tashmë kishte dalë nga ndërtesa kur aeroplanët i kishin goditur kullat. Bobby nuk punonte në World Trade Center; prej gjërave që kemi arritur t’i bëjmë bashkë, ai kishte shkuar te Windows on the World sa për t’i ndihmuar një kolegu të ri që të përgatitej për prezantimin e mëngjesit në një konferencë një-ditore, jo për të marrë pjesë në atë konferencë. Bobby e kishte kryer punën e tij, supozonim ne, ishte përshëndetur dhe po nisej për t’u kthyer në zyret e Merrill Lynch që ishin afër kullave kur ishte goditur paprimtas në rrugë nga copëzat e ndërtesave që binin rrotull.
Kalendari i Bobbyt i planifikimit personal është i mbushur me terminë. Por më 11 shtator është i zbrazët. Çfarëdo që po bënte nuk kishte qenë me rëndësi për ta vendosur në kalendar si angazhim të veçantë.
Bob plaku nuk bindet. Po të ishte e vërtetë kjo teori – po që se Bobby ishte duke u larguar nga World Trade Center— a nuk do të kishte rënë përpara? A nuk do të kishte lëndime në shpinë? “Nëse je duke ikur me vrap, me gjasë do të pësoje ndonjë shtypje,” më thotë. “Sigurisht secili asht në trupin e tij do të ishte thyer.”
I them që nuk jam patologe, por më duket e mundshme ta ketë dëgjuar zhurmën shurdhuese të aeroplanit që fluturonte shumë ulët dhe shumë shpejt, ose ndoshta zhurmën e aeroplanit të rrëmbyer duke goditur Kullën Veriore, dhe është kthyer për të parë se çka ka ndodhur dhe nuk e ka kuptuar kurrë se çfarë e ka goditur.
Ai e mohon këtë shpjegim. “Teoria ime është që ai ka qenë duke hyrë brenda në ndërtesë në atë kohë, sepse e ka pasur një konferencë aty.”
“Mendova që konferenca ka filluar në orën 8:30?” pyes unë. Aeroplani i parë ka goditur në orën 8:46 të mëngjesit. Kjo do të thotë që Bobby ishte vonuar.
“Unë mendova që ka filluar në orën 9,” thotë Bob plaku.
“A nuk ka mënyrë për ta zbuluar?” e pyes unë.
“E di, të të them të vërtetën, unë kurrë…”
Kurrë nuk e ka verifikuar.
Mëngjesi dhe regjistrimi për konferencën kishte filluar në orën 8. Fjala hyrëse ishte planifikuar të fillonte në orën 8.30. Kolegu i Bobbyt ishte planifikuar të fliste në orën 8:40. Broshura e plotë është në dispozicion në uebfaqen e Muzeut dhe Memorialit për 11 Shtatorin.
Kur përfundimisht arrita ta vizitoj Jenin – protagonisten e ditarit të vjedhur, gruan që Bobby ishte bërë gati për ta fejuar – ajo ma tregon kalendarin planifikues që Bobby e kishte mbi tryezën e tij të punës në Merrill. Është i mbushur me terminë. Por dita e 11 shtatorit është e zbrazët. Çfarëdo që po bënte nuk kishte aq rëndësi sa ta meritonte të shënohej në kalendar.
Vëllai im poashtu më tregon që ende e mban shënimin që Bob plaku e kishte lënë mbi tavolinën e kuzhinës për të të enjten, me 13 shtator. Në të thuhet që një hetues nga departamenti i policisë së New Yorkut, Joe Gagliardi, sapo kishte ardhur ta sjellë kuletën që e kishin nxjerrë nga xhepi i Bobbyt. Një rresht nga ai shënim më bëri përshtypje. Është gjetur në perimetrin përreth. Jo në kati përdhes në hyrje të kullës.
“Aty paska qenë?” më thotë Bob plaku kur e thërras me telefon për ta pyetur për këtë shënim. Kishte harruar krejt që e kishte shkruar vet. “Nëse është e vërtetë, shumë mirë.” Mendohet për një çast. “Ndonëse perimetri – ende ka gjasa që ka qenë 10 hapa larg. Gjithsesi nuk ka qenë 100 hapa larg kullës.”
Pastaj i tregoj për orarin e konferencës, që e lë të hapur mundësinë që ai të ketë qenë 100 hapa larg kullës. Nëse ka dal para se kolegu i tij ta fillojë prezantimin – apo para fjalës hyrëse – atëherë ka gjasa të ketë qenë goxha afër zyrës së tij në Merrill Lynch, që është vetëm 5 minuta larg. Bob plaku i absorbon të gjitha. E përsëritë që lëndimet e Bobbyt i konsideron shumë ekstreme, shumë të ashpra, për të qenë të shkaktuara nga copëzat e rëna. “Por a e din çka?” më thotë dikur. “Nuk është më me rëndësi për mua. Për mua është me rëndësi kush e ka bërë dhe pse. Kanë kaluar 20 vjet dhe unë ende nuk kam marrë përgjigje.”
Më është dashur kohë, por përfundimisht e mblodha guximin për ta pyetur Bob plakun pyetjen e qartë: çka i bënë pohimet e tij për shkatërrimin e Kullave Binjake më të besueshme se po e zëmë, pohimet e përkrahësve të Donald Trumpit të cilët thonë se zgjedhjet e vitit 2020 janë vjedhur?
“Mund ta besoj që janë vjedhur!” më thotë ai. “Por nuk mund të dal e ta predikoj këtë gjë sepse nuk e di. Sepse unë po i bëj detyrat e mia të shtëpisë.” Bob plaku lexon vazhdimisht. Së fundi po e lexon biografinë e Allen Dulles. “Sigurisht 99.9 për qind të njerëzve që i gjen të inkuadruar në ato grupe radikale – Mbajtësit e Betimit apo ngjashëm – nuk kanë bërë asnjë hulumtim.”
Por pastaj shton që bashkëndjenë me votuesit e Trumpit, sado që e përbuzë Trumpin. “Ky shtet nuk ka bërë asgjë për ta për një kohë të gjatë. Nuk mund t’i fajësosh që votojnë për të.”
Bob plaku më pyet nëse dua ta shikoj kuletën e Bobbyt. Nuk më kishte shkuar mendja që e ka, por e ka, të futur në një qese mbrojtëse, të futur në një kuti plastike në dhomën që dikur ishte e Bobbyt. I hap me kujdes për mua.
“Helena dhe Jeffi nuk e kanë parë kurrë këtë,” më thotë.
Nuk e kanë parë?
“Jo.”
Kuleta ishte ende e mbuluar me pluhur dhe paksa kundërmon si era e Kullave Binjake, aromë që për një kohë ishte aq e fuqishme saqë nju-jorkezët e ndjenin edhe në sytë e tyre. Filloi t’i nxirrte gjësendet modeste të 26 vjeçarit: lejen e vozitjes së Pensilvanisë, një kartelë banke Visa, një dokument identifikues të punës apo ndërtesës, një kartelë anëtarësimi biblioteke. Kuleta ende i kishte 13 dollarë para të gatshme, që pothuajse ishin kalbur plotësisht.
“Krejt çfarë bëj ka të bëjë me 11 shtatorin,” thotë Bob plaku. “Krejt qenia e ekzistencës time sillet rreth asaj dite.”
Më duhet të them se kjo nuk është mënyra se si Helen i kalon ditët e saja. Hetimi dy-dekadësh për 11 shtatorin nuk ishte pjesë e planit të saj të pensionimit. Në njërën nga bisedat tona të hershme, specifikisht më ka thënë që do të shkonte në anën tjetër të Amerikës për të mos i zbuluar disa nga gjërat që i ka mësuar Bobi plaku. Andaj derisa po rrimë ulur duke e inspektuar kuletën që ajo kurrë nuk e ka parë, e pyes: A nuk ka pasoja të pashëndetshme për martesën e tij ky kërkim, ky hetim?
Ai pa vështirësi e pranon që po: “Dilnim për t’u shoqëruar me njerëz dhe ajo më kapte duke thënë gjëra të ndryshme, dhe nervozohej. Më thoshte, ‘Mos fol për 11 shtatorin.’ Por ndërkohë vinte dikush dhe më thoshte, ‘A mund të të pyes për të?’ Dhe unë filloja të flas. Pastaj ajo e merrte vesh që kam folur. Dhe shqetësohej pa masë.” Tani kryesisht kanë tendencë që të shoqërohen ndaras. “Unë flas për 11 shtatorin me këdo që e takoj që dëshiron të flas për të,” më thotë ai. “Mbase kjo është arsyeja pse nuk kam shumë miq. Frikësohen se do të flas për këtë.”
Ndoshta është e vështirë ta imagjinojmë se një njeri dëshiron të kalojë aq shumë kohë i zhytur në rrëfimin, ndjesitë dhe forenzikën e vdekjes së djalit të tij. Por për Bob plakun, arsyeja është e qartë: për ta mbajtur mërzinë afër vetes. “Nuk dua të largohem nga mërzia,” më thotë. Ai don të rrijë mbi majën e malit. Kështu e kalon kohën nën shoqërimin e Bobbyt – duke e dekonstruktuar këtë krim, duke e ekspozuar të vërtetën për abuzimet e perandorisë amerikane. “Ajo që bëj më ka ndihmuar shumë sepse mendoj për të çdo ditë. Sa herë flas, flas për Bobbyn.”
Ai e ka të qartë që ka mënyra të tjera që nuk janë kaq torturuese për ta kaluar kohën me Bobbyn. Mund t’i lexojë ditarët e tij, për shembull. Ende sot ndihet keq që ia ka dhënë ditarin e fundit Jenit. Është ndier aq fajtor sa që e ka përmendur edhe në intervistat që i ka dhënë në vitin 2011. Një gazetë britanike i është referuar si “saga e ditarit.”
“Nuk jam i dhënë pas ditarëve,” më thotë. “Nuk kanë ndonjë domethënie për mua.”
Atëherë çfarë ka më së shumti domethënie për ty? e pyes unë.
“Që e kanë vrarë,” më thotë.
Teksti origjinal
[1] Shën. i përkth.: në tekstin origjinal në anglisht fjalët e Bobbyt janë “Life loves on” të cilat është vështirë të kapen në shqip në tërësinë e kuptimit të tyre. Prandaj për ta kapur kuptimin që jeta vazhdon të dashurojë, përkthimi është përshtatur si “jeta vazh-don.” Vazhdë në shqip është vija, vijimësia, pra diçka që vazhdon, dhe don në kuptimin që don/dashuron dikë apo diçka. Pra jeta vazh-don si dy kuptime brenda një fjale të ndarë me vijë në mes.
