Shumëkush mendonte se babai im jetonte vetëm. Ai nuk jetonte vetëm. Jetonte me Zotin dhe me aktoren franceze Catherine Deneuve. Ata ekzistonin jashtë tij, por disi ia projektonin zërin e tyre në mendje. 

Përgjatë adoleshencës dhe të njëzetave të mia, ne të katërtit zhvillonim biseda gjersa pinim kafe dhe cigare. Catherine ishte përherë e dashur me mua. Një ditë, para një interviste pune, ajo më tha se dukesha mjaft tërheqës dhe se kisha shanse të mira. Ajo kurrë nuk pati qëllim t’i bënte keq babait tim, por herë pas here e fuste në telashe.  

Një natë, rreth orës dy të mëngjesit, ajo i kurdisi një rreng. I tha se kishte fluturuar nga Parisi për në Uashington DC, dhe se po fshihej në ndërtesën e apartamentit të tij. Ishte  lodhur duke e projektuar zërin e saj në kokën e tij, shpjegoi ajo, dhe donte ta takonte atë personalisht. Me të dëgjuar këtë, ai ia behu nga shtrati, dhe ashtu i zhveshur vrapoi përgjatë korridoreve të ngushta të kompleksit banesor në Dupont Circle duke u çjerrë: ‘Catherine! Catherine! Ku je?’ Ajo tallej: ‘Jam mu këtu pranë qoshes!’ Duhet të jetë dukur tamam si maniak. Ajo natë përfundoi me hospitalizimin e radhës. Këto shtrirjet në spital e kishin të njëjtin skenar. Fillimisht, doktorët i jepnin ilaçe që ia pamundësonin atij t’ua dëgjonte zërin Zotit dhe Catherine-ës. Pastaj, e mbanin në vëzhgim për disa ditë. Më pas, e qortonin për ndërprerjen e ilaçeve antipsikotike dhe e kërcënonin me analiza rutinore gjaku që të siguroheshin se ai po u bindej. Pastaj, e lironin. Për ta ‘çrregullimi bipolar’, ‘çrregullimi skizoafektiv’ dhe ‘skizofrenia’ ishin emra të sëmundjeve përkrah ‘kancerit’, ‘diabetit’ apo ‘fibromialgjisë’, e jo si shtigje drejt një botë të re e të çuditshme, ngazëlluese dhe nganjëherë të frikshme. 

Në vitin 1991, pak pasi fillova kolegjin, vizitova babain në apartamentin e tij të vogël dhe zbulova diçka që sot e kësaj dite vazhdon ta formësojë karrierën time akademike. Duke ndenjur ulur në shtratin e tij dhe duke pirë cigaren mendueshëm, më tha: ‘Justin, unë e di që Zoti dhe Catherine-a nuk janë realë. E di që nuk flasin vërtetë me mua. Thjesht kam imagjinatë të bujshme. Por, nuk e di se çfarë do të bëja pa ta. Nuk kam asgjë. Familjen nuk e kam afër. Punë nuk kam. Të dashur nuk kam. Para nuk kam, përveç pensionit. Ata janë të vetmit që më bëjnë shoqëri’.

Atëherë, mu duk se Zoti dhe Catherine-a mund të mos jenë nënprodukte të një truri të sëmurë. Ata mund të kenë një funksion, apo qëllim. Fillova të mendoj se psikiatrët që përkujdeseshin për babanë ishin nxituar kur përvojës së tij ia ngjeshën emërtimin ‘çrregullim’. Po sikur disa gjëra që njerëzit i përshkruajnë si ‘çrregullime mendore’ të jenë të qëllimshme, e jo patologjike?

Nuk mendova më shumë rreth këtyre pyetjeve deri 10 vjet më vonë, kur, si student i diplomuar në filozofi, hasa në librin Why We Get Sick: The New Science of Darwinian Medicine (1994) (Pse sëmuremi: Shkenca e Re e Mjekësisë Darviniane (1994)) nga Randolph Nesse, mjek, dhe George C Williams,  biolog evolucionar. Ata argumentonin se nuk do të ketë progres të njëmendtë në mjekësi derisa t’i shohim shëndetin dhe sëmundjen përmes prizmit të gjerë të evolucionit. Kur e bëjmë këtë, ato që prej kohësh i kemi konsideruar si sëmundje mund të rezultojnë të jenë përshtatje. Pra, ne mund t’i shohim ato si të formuara nga seleksionimi natyror për shkak të një avantazhi që u dhanë paraardhësve tanë. Ato janë funksionale, e jo jofunksionale.

Ta sjellim ndërmend zjarrminë. Që nga kohët e lashta greke e deri në mesjetë, shumë doktorë e ‘dinin’ se zjarrmia ishte sëmundje – siç thoshte Galen-i, një ‘nxehtësi në kundërshtim me natyrën’. E vetmja dilemë ishte se si ta shkatërronim para se ajo të na shkatërrojë neve. Por pastaj në shekullin e 18-të, kimisti gjerman Georg Stahl, zhvilloi një kuptim të ri që sot pranohet universalisht. Po sikur zjarrmia të mos jetë sëmundje por në të vërtetë të jetë përgjigja shëruese e trupit ndaj infeksionit?

Të konsideruarit e zjarrmisë si funksionale, e jo si jofunksionale, nuk do të thotë se  ndërpritet trajtimi. Përkundrazi, kjo qasje transformoi karakterin e trajtimit. Zjarrmia nuk ishte më gjëja që duhej të sulmohej, të mbytej, e të goditej me medikamente. Në vend të kësaj, u kuptua se zjarrmia luan rol në procesin e shërimit. Qëllimi i mjekësisë është që ta qetësojë pacientin dhe të frenojë manifestimet e mëtejme të zjarrmisë.

Depresioni ndonjëherë është sinjal i evoluar i trurit që diçka në jetën e personit duhet të ndryshojë

Nesse dhe Williams, në librin e tyre e çuan përpara hipotezën se disa çrregullime mendore, siç është depresioni, poashtu kanë funksion evolutiv, njëjtë siç evoluoi zjarrmia për ta luftuar infeksionin, apo siç evoluuan kallot për ta mbrojtur lëkurën nga fërkimi. Por, cili mund të jetë funksioni i evoluar i depresionit? Nga disponimet jashtëzakonisht të ulëta, tek mungesa e gjumit, tek ndjenja kronike e pavlefshmërisë ose fajit, e deri te mendimet ose përpjekjet për vetëvrasje, depresioni duket se bie qartë matanë, në anën e mosfunksionimit.

Në shkrimet e mëvonshme, Nesse argumentoi se depresioni ndonjëherë është sinjal i evoluar i trurit që diçka në jetën e personit duhet të ndryshojë, si për shembull një marrëdhënie e dëmshme, një plan jorealist i karrierës ose që një qëllim duhet të rivlerësohet. Çfarë do të thotë kjo në praktikë është se: nuk është gjithmonë mirë ta bombardojmë depresionin me ilaçe. Ndonjëherë, është më mirë të kuptojmë se çfarë po përpiqet të na thotë depresioni. Teoria sipas të cilës depresioni është një sinjal i evoluar nuk e injoron faktin se depresioni shpesh ka fund tragjik. Pika thelbësore e argumentit të Nesse dhe Williams ishte se nuk mund ta marrim më paradigmën e mosfuksionimit si parazgjedhje të heshtur kur trajtojmë depresionin.

Pyesja veten nëse ndokush tjetër ta ketë kuptuar se sa subversiv ishte ky libër ndaj mendësisë së sëmundjes në psikiatrinë bashkëkohore. Gjithashtu pyesja veten nëse ndokush tjetër në histori ta ketë mbrojtur një këndvështrim të ngjashëm. Natyrisht, para Charles Darwin-it, mjekët nuk e kishin gjuhën dhe konceptet e biologjisë evolucionare për t’i shprehur idetë e tyre. Në vend që të thonë se depresioni është një përshtatje e evoluar, ata mund të jenë shprehur në mënyra të tjera.

Emri i parë që më erdhi ndërmend ishte Sigmund Freud. Për mua, ideja e tij më e rëndësishme nuk ishte kompleksi i Edipit (të cilin askush nuk e beson edhe ashtu), seksualiteti i foshnjës apo shtysa e vdekjes. Përkundrazi, ishte ideja, e cila nxiti veprën e tij jetësore, se çdo formë e asaj që ai e quajti “çmenduri” ka një funksion të veçantë, ashtu si zjarrmia apo kallot.

Konkretisht, ai pa se qëllimi i tyre ishte të na ndihmojnë t’i kënaqim dëshirat e pavetëdijshme – por në një formë të maskuar. Sipas tij, nevoja kompulsive e një gruaje të re për të rregulluar dhe riorganizuar jastëkët në shtratin e saj, e lejon atë të përmbushë simbolikisht dëshirën e saj të pavetëdijshme për të fjetur me të atin, por në aso mënyre që ajo të mos bëhet kurrë e vetëdijshme për kuptimin e vërtetë të asaj nevoje. Freud-i ishte i bindur se, mjaft shpesh, ato që ne i etiketojmë si ‘patologji’ në të vërtetë janë shprehje e një qëllimi të pavetëdijshëm. Psikanalistët e hershëm si Frieda Fromm-Reichmann dhe Harry Stack Sullivan u përpoqën ta zbatonin këtë perspektivë për trajtimin e skizofrenisë.

Mos më keqkuptoni. Freud-i e kishte gabim për shumë gjëra (përfshirë gruan që rregullonte jastëkun, e cila ka të ngjarë të mos kishte dëshira të tilla të pavetëdijshme, por ndoshta po e shfrytëzonte kompulsionin për t’u përpjekur ta frenonte ankthin e saj). Ajo që dua të them është se Freud-i këmbënguli se çrregullimet e ndryshme mendore si histeria, sjellja kompulsive dhe deluzionet ishin të qëllimshme, jo patologjike.

Vazhdova të gërmoja nëpër kronikat e psikiatrisë, duke shfletuar libra dhe artikuj të vjetër për të gjetur të tjerë që kishin njohuri të ngjashme. Ta marrim Philippe Pinel-in, kreun e azilit mendor Bicêtre dhe Salpêtrière në Paris gjatë Revolucionit Francez. Historianët e kujtojnë Pinel-in si dikë që ndihmoi promovimin e ‘trajtimit moral të të çmendurve’ në Francë, por ata shpesh anashkalojnë idetë e tjera radikale të tij, të tilla si ajo se disa episode intensive të psikozës maniake, të cilat ai i quajti acces de Manie, kishin fuqi shëruese – pas episodeve të tilla, vërejti ai, pacientët kronikë shpesh ishin të gatshëm për t’u liruar.

Disa deluzione në të vërtetë janë mekanizma përballjeje që ndihmojnë në mbrojtjen e mendjes nga përvojat e dhimbshme ose traumatike

Cili qe përfundimi që nxori Pinel-i? Këto sulme patën ndikim ‘të dobishëm dhe të favorshëm.’ Ai madje pati guximin edhe ta krahasonte veten me Stahl-in. Këto episode psikotike janë si zjarrmia: nuk janë gjëja që shkakton sëmurjen, por gjëja që të mbron prej sëmurjes së mëtejme. Pinel përdori sarkazmin dhe humorin për t’i përqeshur kolegët e tij mjekë, të cilët përpiqeshin t’i mbysnin episodet psikotike me ilaçe, gjakderdhje, spastrim dhe vjellje: ‘Shtroj pyetjen, a nuk e meritojnë të gjithë mjekët që kërkojnë të kurojnë sulme të ngjashme të vihen në vendin e vetë të çmendurit?’ 

Një tjetër teoricien që hasa ishte gjermani Johann Christian August Heinroth, i cili veproi në të njëjtën periudhë me Pinel-in. Ai ishte i pari drejtor psikiatrie në Evropë. Në librin e tij shkollor të vitit 1818, ai argumentoi se disa deluzione në të vërtetë janë mekanizma përballjeje që ndihmojnë në mbrojtjen e mendjes nga përvojat e dhimbshme ose traumatike. Në rastet më të mira, mendoi ai, deluzionet do të zhdukeshin vetvetiu pasi të arrinin qëllimin e tyre shërues. Po atë vit, filozofi pesimist Arthur Schopenhauer, në veprën e tij madhore The World as Will and Representation (1818) (Bota si Vullnet dhe Përfaqësim (1818)) ofroi argument të ngjashëm. 

Hulumtimet e mia më çuan më tej, te mendimtarët e shekullit të 17-të dhe të 18-të si Robert Burton dhe George Cheyne. Të zhytur në një botëkuptim fetar, ata çmendurinë dhe melankolinë i panë si përgjigje të Zotit ndaj zgjedhjeve tona mëkatare. Por qëllimi i fundmë i Zotit nuk ishte ndëshkimi: ishte reformimi. Për shembull, Cheyne mendonte se pirja e tepërt çon në melankoli – por melankolia është mënyra se si Perëndia na bën ta lëmë alkoolin. Ngjashëm me Nesse-in, Burton-i mendonte se depresioni ishte “sinjal i dizajnuar” se diçka në jetën e personit duhet të ndryshojë. Këta mendimtarë formojnë një zinxhir që shtrihet pas deri në kohën e Hipokratit. 

Teksa realizoja këtë hulumtim, një vizion filloi të shpalosej para meje. Po sikur të mund ta tregonim historinë e psikiatrisë, nga mjekët e lashtë grekë tek gjenetistët dhe neuroshkenctarët e sotëm, në terma të një përçarjeje të thellë? Nuk është se lexojmë shpesh për këtë përçarje, midis ithtarëve të një “mendjeje” më psikanalitike kundrejt këndvështrimit të “trurit” më biologjik. Është përplasje midis atyre që në çmenduri shohin qëllim – që unë e quaj “çmenduria-si-strategji” – dhe të tjerëve që në çmenduri shohin vetëm patologji dhe sëmundje, ose “çmenduria-si-mosfunksion”. Po sikur kjo betejë historike të jetë duke dalë në ballë kohët e sotme? 

Kolegët ishin skeptikë për mënyrën se si unë grumbullova figura aq të ndryshme nën një kategori të vetme të çmendurisë-si-strategji.  Është e vërtetë se kur thellohesh në detajet e teorive dhe botëkuptimeve të tyre, ata kanë divergjenca të jashtëzakonshme, madje edhe kontradikta. Por unë e shoh si më të rëndësishme fijen thelbësore që i përbashkon ata. Duke e pranuar se gjithmonë diçka e vendosur në kategorinë e mosfunksionimit në të vërtetë i përket kategorisë së ‘funksionit’, Burton, Stahl, Pinel, Heinroth, Freud dhe Nesse, që të gjithë bënë një kthesë gestalt me përmasa të rëndësishme – duke zhbllokuar forma thelbësisht të reja të hulumtimit, klasifikimit dhe trajtimit. Dhe ndoshta tani përfundimisht rrjedha po kthehet në favor të anës së tyre të debatit. 

Në afro 30 vjet që nga publikimi i librit Why We Get Sick (Pse sëmuremi), fusha e mjekësisë darviniane ka shpërthyer. Sot, ka një mori tekstesh shkollore, lëndë universitare e artikuj shkencorë mbi këtë temë. Në veçanti, psikiatria evolucionare është dëshmitare e shtimit të vrullshëm të interesimit.  Në tetë vjetët e fundit, janë publikuar tre tekste shkollore mbi këtë temë, secili prej tyre i mbështetur në qindra artikuj të tjerë shkencorë. Më duket sikur jemi në prag të një ndryshimi rrënjësor të paradigmës në psikiatri. 

Psikiatria evolutive nuk insiston se të gjitha çrregullimet mendore kanë funksion të evoluar. Për shembull, demenca e trupit Lewy, e cila preku aktorin Robin Williams, mund të çojë në depresion dhe ndryshim të personalitetit, e cila mund të gjurmohet tekeqgrumbullimi i proteinave në tru. Por qasja evolucionare ka zbuluar së paku tri forma se si “çrregullimet” e ndryshme mendore mund të jenë në fakt funksionale: disa përfaqësojnë përgjigje të evoluara ndaj krizave aktuale; të tjerat, përgjigje të evoluara ndaj krizave të së kaluarës; dhe të tjera tutje, forma të evoluara kognitive. Vlera e vërtetë e të menduarit të sëmundjeve mendore në terma të funksionit nuk është shkatërrimi i paradigmës së mosfunksionimit, por të tregojë se përse nuk mundet më të shërbejë si pikënisje e paracaktuar për të gjithë të menduarit psikiatrik dhe praktikën psikiatrike. 

Depresioni është ndoshta kandidati më i mirë për llojin e parë të funksionit – përshtatje ndaj një krize aktuale, përpjekja e natyrës për të na treguar se diçka në jetën tonë nuk po funksionon dhe për të na motivuar që të bëjmë ndryshimet e duhura. Kur çështja mbi të cilën depresioni po përpiqet të hedhë dritë nuk është e qartë për ne, terapia mund të jetë jashtëzakonisht e vlefshme për të na ndihmuar të kuptojmë se ku qëndron problemi. Ndonjëherë, ne mund të jemi aq të zhytur në depresionin tonë, saqë kemi nevojë për ilaçe për të na larguar prej tij për një kohë të gjatë derisa të jemi në gjendje ta adresojmë problemin rrënjësor. Nuk ka asnjë kontradiktë midis të të menduarit mbi depresionin si funksional dhe njohjes së rolit që ka mjekimi.

Provat e reja nga arkeologjia, neuroshkenca dhe psikologjia kognitive sugjerojnë se në të vërtetë disleksia është një formë e veçantë kognitive në vetvete, me fuqitë dhe përfitimet e veta

Çrregullimet e tjera mendore nuk janë përgjigje të evoluara ndaj problemeve aktuale, por ndaj problemeve në të kaluarën. Çrregullimi i personalitetit kufitar (BPD) është shembull bindës. BPD shoqërohet nga një grumbull i tipareve të personalitetit duke përfshirë mosbesimin ndaj të tjerëve, hipervigjilencën ndaj refuzimit, marrëdhëniet e brishta ndërpersonale dhe impulsivitetin. 

Megjithëse disa e kanë përshkruar BPD-në si mosfunksionim të trurit, të tillë si deficiti në lobin frontal, një këndvështrim i pranuar gjerësisht është se tiparet e BPD-së janë përgjigje ndaj përvojave të pafavorshme të fëmijërisë, të tilla si abuzimi, shpërfillja dhe trauma. Në fakt, 80 për qind e njerëzve të diagnostikuar me BPD raportojnë të kenë pasur përvoja të tilla negative. Kohëve të fundit, psikiatri evolucionar Martin Brüne u përpoq t’i kuptonte tiparet e BPD-së si adaptim i evoluar ndaj përvojave të tilla negative, ose si një lloj ekzagjerimi, version i keqadaptuar i këtij adaptimi. Sigurisht që, të thuash se tiparet e BPD-së janë përgjigje adaptive ndaj një përvoje të hershme, të pafavorshme, nuk do të thotë se ato tipare mbesin të dobishme gjatë jetës. Në fakt, ato tipare mund të pengojnë rrugën e zhvillimit të marrëdhënieve afatgjata dhe kuptimplota. Çështja është se perspektiva evolucionare mund t’u shërbejë qasjeve të trajtimit. Njëra nga qëllimet e terapisë mund të jetë t’i ndihmojë njerëzit ta kuptojnë se pse ata i përvetësuan këto strategji adaptimi në fëmijërinë e hershme dhe pse këto strategji mund t’i kufizojnë mundësitë e tyre sot. 

Trendi i tretë në psikiatrinë evolucionare është se disa çrregullime, të tilla si disleksia, të shihen si mënyra të evoluara njohëse e jo si mosfunksionim. Perspektiva konvencionale biomjekësore e sheh disleksinë si çrregullim në lexim dhe shkrim që rrjedhë nga mosfunksionimi i trurit, i cili dëmton aftësinë tonë për t’i harmonizuar tingujt dhe format. Megjithatë, provat e reja nga arkeologjia, neuroshkenca dhe psikologjia kognitive sugjerojnë se në të vërtetë disleksia është një formë e veçantë kognitive në vetvete, me fuqitë dhe përfitimet e veta. 

Në vijë me perspektivën evolucionare, njerëzit me disleksi shpesh e zotërojnë mjedisin rreth tyre në “perspektivë të plotë”. Për shembull, ata janë më të shpejtë të vërejnë kur një vepër arti paraqet një figurë të pamundur, siç është Ujëvara e MC Escher (1916). Ata gjithashtu shkëlqejnë në “të menduarit divergjent”, aftësinë për të gjetur zgjidhje të shumta për të njëjtin problem. Kjo ndoshta shpjegon pse, sipas një studimi, afërsisht një e treta e sipërmarrësve amerikanë kanë disleksi. Komunitetet e hershme duhet ta kenë zbuluar se njerëzit me disleksi janë pasuri e vërtetë, pasi që, në mënyrë që të mbijetonin dhe të përparonin, atyre u duhej të mbështeteshin në aftësinë e tyre të të menduarit dhe zgjidhjes së problemeve nga “perspektiva e gjerë”. Po patën të drejtë psikiatrët evolucionarë, na duhet t’i ndryshojmë sistemet tona arsimore për t’i lejuar njerëzit me disleksi t’i ushtrojnë dhuntitë e tyre njohëse, e jo t’i mbysim ato dhunti. 

Skeptikët mund të hamendësojnë se a ka limite në qasjen evolucionare ndaj shëndetit mendor. Për shembull, si mund të na ndihmojë ajo të mendojmë për deluzionet psikotike? A nuk janë këto shembulli i përkryer se diçka ‘nuk është në rregull’ me mendjen?

Është e vështirë të shohësh ndonjë gjë pozitive ose funksionale në të qenit i bindur se një personazh i famshëm është i dashuruar me ty, apo se je i ngarkuar me një mision sekret me rëndësi gjeopolitike ose se je ardhja e dytë e Krishtit. Sigurisht, iluzionet janë shumë jofunksionale?

Në fakt, hulumtimet e reja kanë filluar të sugjerojnë një këndvështrim më të gjerë për sa u përket deluzioneve e që gjithashtu janë në përputhje me psikiatrinë evolucionare. Për shembull, një studim mbi përmbajtjen e deluzioneve, i udhëhequr nga psikiatrja dhe filozofja Rosa Ritunnano zbuloi se ekziston një kategori deluzionesh që më së miri mund të kuptohen si përpjekje e mendjes për të gjetur kuptim përballë një krize, siç është prishja e marrëdhënieve ose telashet financiare. Bindjet teorike të Ritunnano-s pasqyrohen në punën e saj klinike, ku ajo i ndihmon klientët të eksplorojnë se si deluzionet e tyre mund t’i udhëzojnë ata përgjatë sfidave të jetës. 

Ngjashëm, psikologia klinike Luise Isham dhe kolegët e saj së fundmi studiuan deluzionet e madhështisë – të llojit që u përjetuan nga matematicieni John Nash, i cili besonte se po kryente pune sekrete qeveritare, siç përshkruhet në filmin A Beautiful Mind (2001) – dhe zbuluan se sa më e madhe të jetë madhështia e besimeve delirante, aq më shumë ato prireshin t’u jepnin njerëzve një ndjenjë kuptimi në jetë. Isham sugjeron se është pikërisht kjo ndjenjë e kuptimsimit të jetës që mund të shpjegojë se pse njerëzit mund t’i mbajnë këto deluzione për kaq gjatë. 

Ai u bind se FBI-ja ia kishte përgjuar telefonin, gjë që nuk ishte krejtësisht larg mendsh

Duke lexuar për punën e Ritunnano-s, Isham-it dhe të tjerëve, nuk kisha si të mos  e mendoja përsëri atë bisedën me babanë tim. Pyesja veten nëse këta hulumtues bashkëkohorë kishin vënë në dukje pikërisht atë që doktorët e babait tim nuk ishin në gjendje ta shihnin. A është e mundur që zërat në kokën e tij, dhe besimet e çuditshme që ai formoi rreth tyre – që një personazh i famshëm ishte i dashuruar me të, se Zoti i kishte dhënë një mision që të ndryshonte botën – t’ia mbushnin jetën me një lloj ndjesie të fuqishme qëllimi?

Kjo nuk do të ishte ekzagjerim. Babai im ishte person jashtëzakonisht ambicioz. I biri i emigrantëve hebrenj lituanezë, bëri një magjistraturë në Gjuhë Angleze, dhe më pas diplomoi në Shkollën Juridike të Harvardit. Në vitin 1967, u bë bashkautor i një artikulli që ndihmoi në hapjen e marrëdhënieve tregtare SHBA-Kinë, dhe vazhdoi e u bë avokat tatimor ndërkombëtar për qeverinë amerikane, duke punuar nën Richard Nixon-in. Gjatë kësaj kohe, ai u bind se FBI-ja ia kishte përgjuar telefonin, gjë që nuk ishte krejtësisht larg mendsh. Presioni që ai përjetoi arriti kulmin me një sërë episodesh psikotike. Edhe pse pati mundësi ta vazhdonte punën edhe për një dekadë në pozitën e tij, episode të ngjashme në mesin e viteve 1980 ia bënë të pamundur vazhdimin e punës, prandaj kishte përfunduar me pension të ulët nga qeveria dhe një apartament të vogël. Nga këndvështrimi i arritjeve të tij të mëparshme, në kohën e bisedës që pata me të në banesën e tij, ai praktikisht nuk kishte “asgjë” – veç Zotit dhe Catherine-ës.

Këtu më duhet të ecë me kujdes. Të thuash se disa deluzione na e japin ndjesinë e kuptimit në jetë nuk është e njëjtë si të thuash se aftësia për deluzione evoluoi, përmes seleksionimit natyror, pikërisht për këtë arsye. Sipas definicionit, seleksionimi natyror i zgjedhë tiparet vetëm në bazë të faktit nëse ato na japin neve ose marrëdhënieve tona të ngushta një avantazh riprodhues. Përderisa është e mundur që deluzionet të shihen si psikologjikisht të dobishme në disa mënyra, kjo nuk do të thotë se ato janë biologjikisht adaptive – edhe pse disa neuroshkencëtarë e kanë dhënë këtë argument (ata sugjerojnë se deluzionet mund të na ndihmojnë t’i kuptojmë përvojat e pazakonta perceptuese dhe kësisoj na ndihmojnë të vazhdojmë të funksionojmë në botë).

Edhe në qoftë se aftësia për deluzione nuk ka evoluar nga seleksionimi natyror, marrja në konsideratë e përfitimeve të tyre psikologjike ka implikim të rëndësishëm në trajtim. Është i njëjti mësim që Stahl na e dha në lidhje me zjarrminë. Përpjekja për ta sulmuar direkt deluzionin mund të sjellë më shumë dëm sesa dobi. Në vend të kësaj, dëshirohet të ndihmohet personi të gjejë mënyra alternative dhe më pak të dëmshme për ta arritur të njëjtin qëllim për të pasur një jetë kuptimplotë.

Në fakt, disa grupe mbështetëse si Hearing Voices Network dhe Open Minded Online synojnë që njerëzve t’u ofrojnë mjetet që u nevojiten për të menaxhuar zërat e tyre në mënyrë më konstruktive, e jo t’i shohin ata zëra si simptomë të një sëmundjeje që duhen mjekuar. Qasjet më të reja ndaj shërimit, siç është modeli i Dialogut të Hapur, vënë rëndësinë tek roli i familjes dhe rrjeteve të zgjeruara të mbështetjes për të ndihmuar njerëzit gjatë episodeve psikotike dhe synojnë të minimizojnë nevojën për shtrim në spital dhe medikamente antipsikotike. 

Implikimet e perspektivës çmenduria -si-strategji nuk marrin fund me trajtimin. Pasi fola me shkencëtarë si Ritunnano, fillova të mendoj për mesazhet që shpesh përçohen nga këndvështrimi mbizotërues i çmendurisë-si-mosfunksionim tek njerëzit që janë diagnostikuar me çrregullime të rënda mendore. Çka nëse shumë prej termeve dhe frazave të bazuara në mosfunksionim që janë në përdorim të zakonshëm, për shembull në mesin e punonjësve socialë dhe në videot edukative në YouTube – të tilla si “çekuilibri kimik”, “çrregullimi i qarkut të trurit”, “depresioni është si diabeti” –   përfundojnë duke i dëmtuar vetë njerëzit që do të duhej t’u shërbenin?

Fatkeqësisht, ndryshe nga ajo që shpreson Aleanca Kombëtare për Sëmundjet Mendore dhe të tjerët që i kanë përshkruar sëmundjet mendore si sëmundje, hulumtimet e fundit nuk mbështesin pretendimin se shpjegimet e sëmundjeve mendore përmes çmendurisë-si-mosfunksionim reduktojnë stigmën. Sipas disa studimeve, ato në fakt e rrisin atë në disa mënyra. Kjo për shkak se shpjegimet biologjike (siç është perspektiva e çekuilibrit kimik) i inkurajojnë njerëzit të mendojnë për problemet e shëndetit mendor si të përhershme dhe se personi i prekur mund të jetë i rrezikshëm dhe i paparashikueshëm dhe se ne duhet të distancohemi prej tyre. Gjithashtu i bën marrësit e shërbimeve të jenë më pesimistë për rezultatet e trajtimit.

Në anën tjetër, ka prova të reja preliminare që dëshmojnë se të konsideruarit e depresionit si sinjal funksional se diçka në jetë nuk po funksionon siç duhet mund të çojë në rezultate më të mira trajtimi dhe ulje të stigmës. Një nga hulumtuesit që studion këtë është psikologu klinik Hans Schroder. Para disa vjetësh, Schroder vendosi t’ua prezantojë pacientëve të tij qasjen e  psikiatrisë evolucionare ndaj depresionit. Po sikur depresioni ‘po përpiqet të tregojë diçka’? Më pas, ai vuri re se gjërat filluan të ndryshojnë. Disa u bënë më entuziastë për terapinë. Disa ndjenë, për herë të parë në jetën e tyre, një fije shprese. Ata nuk e shihnin më depresionin e tyre si një defekt të pakthyeshëm të trurit dhe filluan ta shihnin atë si një përgjigje koherente ndaj një krize.

Përdorimi i shkujdesur i gjuhës së sëmundjes nuk është vetëm shkencërisht i dyshimtë, mund të jetë edhe i pamoralshëm.  

Në hulumtimet e mëvonshme, që përfshinin njerëz me përvojë të depresionit të cilëve iu shfaqën video që përkrahnin ose pikëpamjen e çekuilibrit kimik të depresionit ose pikëpamjen e depresionit si sinjal, Schroder konfirmoi vëzhgimet e tij të mëparshme në klinikë. Pacientët që shikuan videon e “sinjalit” shënuan rezultate dukshëm më të larta në tre matës të mirëqenies sesa grupi tjetër: ata ndiheshin më pak të pafuqishëm përballë depresionit të tyre; ata mendonin se gjendja e tyre u dha atyre njohuri më të dobishme; dhe ata ndjeheshin më pak të stigmatizuar. 

Për mua, kjo tregon përçarjen e gjatë në psikiatri, midis qasjes ndaj problemeve mendore si mosfunksionale dhe asaj funksionale, e kjo është më shumë sesa veç një debat i gjatë intelektual– ka rëndësi të thellë etike. Përdorimi i shkujdesur i gjuhës së sëmundjes nga ne nuk është vetëm shkencërisht i dyshimtë, mund të jetë edhe i pamoralshëm.  

Kur kthehem prapa, pyes veten se çfarë do të kishte menduar babai im për këto paradigma të kundërta dhe ngritjen e psikiatrisë evolutive. Fatkeqësisht, kurrë nuk patëm rastin të flisnim më thellë për këto gjëra. Në vitet e ‘90-ta, babai filloi të kishte probleme me lëvizjen e gjymtyrëve. Çrregullimet e lëvizjes janë efekt i njohur anësor i ilaçit antipsikotik që merrte ai, klorpromazinës. 

Në fillim, ai pati vështirësi me koordinimin e duhur të lëvizjeve motorike. Nga një tentativë e thjeshtë si p.sh për të lidhur lidhëset e këpucëve, ose për të futur një dollar në automat, mund të shpërthente një furi mallkimesh. Me kalimin e kohës, edhe kontrollimi i lëvizjeve të përgjithshme motorike filloi t’i dobësohej. Ai nuk mund të lëvizte në distanca të gjata, si për shembull në aeroport, pa karrige me rrota.

Përfundimisht, mjekët ia ndryshuan ilaçet, i dhanë antipsikotikë më të rinj (“gjenerata e dytë”), të cilat supozohet se janë më beninj. Por tashmë ishte vonë për ta riparuar dëmin. Ilaçi më i ri, klozapina, kishte efektet e veta të pakëndshme anësore, të tilla si ënjtja e dhimbshme e kyçeve të këmbëve dhe kapsllëku i rëndë.

Në fillim të viteve 2000, problemet motorike ia ndikuan edhe aftësinë për të gëlltitur normalisht. Truri i tij nuk mund të kontrollonte epiglotisin e tij – ind i hollë që ndalon ushqimin dhe ujin të hyjnë në mushkëri. Kjo mund të ketë qenë ajo që mjekët e quajnë tani disfagi që shkaktohet nga antipsikotikët. Pirja e një gote me ujë mund ta bënte për emergjencë. Pas një periudhe me pneumoni, ai vdiq në vitin 2005, pikërisht kur fillova disertacionin në filozofi mbi konceptin e çrregullimit mendor.

Ndonjëherë pyes veten nëse puna ime akademike do të kishte ndryshuar diçka për të. Imagjinoj se çfarë mund të kishte ndodhur nëse ai do të dinte për organizata si Hearing Voices Network, ose modeli i Open Dialogue , dhe ta kishte mundësinë të mësonte për mënyra më të mira për t’u përballur me zërat e tij. Mendoj se çfarë mund të kishte ndryshuar nëse ai do ta kishte një terapist i cili do të ishte i gatshëm ta merrte në konsiderate se halucinacionet dhe deluzionet e tij e kishin një funksion të fshehur dhe do të krijonte një plan trajtimi më të butë për të. Ndonjëherë mendoj se jam ende duke u përpjekur të flas me të, duke klithur nëpër humnerë, për t’i thënë se gjithçka ishte në rregull me mendjen tij.