Në librin “Anti-Oedipus”, polemikën me ndikim kundër psikanalizës së organizuar, teoricienët francezë u mbështetën në rrëfimin e një episode skizofrenike të kompozitorit Jacques Besse.

Në mëngjesin e vonë të së hënës së Pashkëve të vitit 1960, kompozitori francez Jacques Besse, tridhjetë e nëntë vjeçar, rishtas i pastrehë dhe kryesisht pa para, del në trafikun që lëvizë ngadalë në udhëkryqin e ngarkuar të njohur si Carrefour de l’Odéon, në qarkun e gjashtë të Parisit dhe, as duke mos e çuar ndërmend vetëvrasjen, ai thjesht i përgjigjet, sipas rrëfimit të vetë atij, “muzikalitetit në ardhje” të atyre motorëve të shumtë bashkuar me hapat e këmbësorëve. Ai beson se “e gjithë kjo pret diçka për ta organizuar si muzikë e cila mund t’i bëjë koncertet më të mëdha të traditës sonë të duken të zbehta në krahasim”. Kjo detyrë për t’i nxjerrë në pah ato “cilësi tashmë simfonike të lindura nga trupat dhe mekanizmat e tyre” i bie atij. Dhe, sigurisht, ndërhyrja e tij prodhon “një alegro vallëzimi, bakike” dhe një “fluturim klarinetash surrealiste të shënjuara nga zhurmat e mëdha të frenimeve të befta të makinave”.

I transportuar, si në kuptimin figurativ ashtu edhe në kuptimin e mirëfilltë, Besse rrëshqet nëpër trafikun në lëvizje, bota shndërrohet në një valle harmonike; edhe “borgjezia . . . ecën në mënyrë më ritmike nën rehatinë e frenave kërcitëse që gjithnjë e më shumë shndërrohen në vijë melodike”. Kur arrin në anën tjetër të rrugës, ai vëren se makinat që kishin ndaluar ta linin të kalonte tani “largohen me gëzimin e çlirimit të fytyrave të forta dhe të mbyllura brenda”, dhe formojnë “një kor që shoqërohet nga një reprizë, e zhvilluar përmes një kontrapunkti dionisian”. Më vonë, ai sheh një murgeshë që lëvizë drejt tij dhe ngre krahët në shenjë bekimi: “Edhe kisha është bashkuar!” Besse është në ditën e katërt të një episodi psikotik që përfundimisht rezulton me rishtrimin e tij në klinikën psikiatrike revolucionare të La Borde, në Luginën e Loire, më shumë se njëqind milje nga Parisi i tij i dashur.

La Borde synohej të ishte diçka midis një spitali dhe një komuniteti të organizuar, pothuajse si një rend manastiri. Ai ishte themeluar në vitin 1953 nga ish-anëtari i Rezistencës dhe psikanalisti Jean Oury, i cili kishte qenë dëshmitar sesi bashkëpunimi i institucioneve psikiatrike franceze me pushtuesit nazistë kishte çuar në eutanazinë e ngadaltë të të burgosurve në azil përmes urisë dhe neglizhencës. Shumë kohë përpara se Foucault ta shkruante “The Birth of the Clinic”, Oury kishte parë tashmë se si spitalet psikiatrike mund të shërbenin si një formë tjetër kampi përqendrimi. Modeli i rezistencë-psikoterapisë që Oury e zhvilloi në La Borde, përziente terapitë profesionale dhe kreative me politikën bashkëpunuese anarkiste: ndonëse të burgosurit nuk e drejtonin plotësisht azilin, ata merrnin pjesë në vendimet e tij. Pikërisht në këtë mjedis, ndërsa ishte nën kujdesin e psikanalistit Félix Guattari, Besse u inkurajua ta shkruante rrëfimin e bredhjes së tij, të botuar në Francë si “La Grande Pâques”, në vitin pas-revolucionar të 1969-ës.

Shënimet dhe përvojat e Besse do të shërbenin më vonë si burim inspirimi në polemikën me ndikim “Anti-Oedipus” të Felix Guattari dhe Gilles Deleuze kundër psikanalizës së organizuar frojdiane. “Skizofreni i dalë për shëtitje është model më i mirë sesa neurotiku i shtrirë në kauçin e analistit”, shkruanin ata, duke sugjeruar se një botë më e mirë do të ishte e mundur nëse të gjithë do të mësonim të mendojmë dhe veprojmë në mënyrë më skizofrene.

Tani që vepra e Besse është përkthyer në anglisht për herë të parë dhe është botuar në formë libri nga M.I.T. Press me titull “The Great Easter: Ambulation”, loja e tij në trafik merr, me distancën dhe sigurinë e sotme, një hijeshi të çuditshme galike, si një film vizatimor Sempé që vjen në jetë, ose një skenë nga ndonjë film i Jacques Tati. Në hyrjen e tij, përkthyesi Keith Harris, ndihmës-pedagog i dizajnit dhe planifikimit urban në Universitetin e Uashingtonit, ecën nëpërmes një vije të hollë midis aspekteve më sentimentale dhe atyre më shqetësuese të një prej dokumenteve të pakta që janë gjerësisht të qasshme, mbi atë sesi ndërvepron mendja e një skizofreni me një mjedis urban të ngarkuar. Rrëfimi i Besse është “gjithçka përveçse udhërrëfyes turistik, megjithëse unë prirem ta lexoj si të tillë”, shkruan Harris. Ai zbulimin e Besse e vlerëson  edhe për çlodhjen që ia ofroi nga shkrimi i disertacionit të tij dhe që i dha “një arsye për të kaluar më shumë kohë rrugëve të Parisit”.

Vetë Besse po kalonte më shumë kohë në rrugët e Parisit sepse, ndërsa skizofrenia e tij ishte intensifikuar, ai kishte humbur punën, dhomën e beqarisë dhe shumicën e miqve të tij. “The Great Easter” fillon të Premten e Madhe kur Besse arrin ta shpërdorojë huan afatshkurtër nga vëllai i tij duke ia dhënë pjesën më të madhe të saj një të huaji me “një lloj aure të poezisë mitike” – dhe duke u dhënë edhe më shumë para një palë prostitutave të cilat më pas refuzojnë t’ia ofrojnë shërbimet. (“Më mashtruan në mënyrë të ndyrë, por kemi të njëjtat probleme”, shkruan ai.) Pjesa tjetër shkon për birrë.

Besse di të jetë me këmbë në tokë, paranojak, madhështor, lirik në dimensione të shumta, qesharak dhe në dukje ironik, zakonisht përbrenda një takimi të vetëm. Në një moment, duke ecur në Parc des Buttes-Chaumont, ai vendos se është i famshëm dhe se të gjithë e njohin. Ai pyet veten se si të sillet me këtë personazh të famshëm: a duhet të jetë modest pa e tepruar, të buzëqeshë duke qenë se është vënë re, pavarësisht nga “palltoja e tij e pistë me rripin e saj të rrudhur?” Por momenti i njohjes është i ngarkuar me ndjenjën e tij se njeriu me pardesy është vetëm një nga disa simulakrat e tij. Ai e projekton këtë ndjenjë te dy adoleshentë që duken sikur po flasin për të. “Shiko, një Jacques Besse. Ai është i çmendur!” Duke dalë nga parku, ai e kupton se “i çmendur” është etiketë e fuqishme, ndaj kur një pronar bistroje refuzon t’i japë një gotë ujë, Besse hakmerret duke përfolur për pronarin në një vend tjetër që i shërben: “Parisi është i mbushur me të çmendur të neveritshëm që nuk përmenden në gazeta. Thjesht e theksova një, si shërbim ndaj njerëzve.”

Siç kuptohet, gjatë Pashkëve të vitit 1960, Besse kishte qenë tashmë i shtrirë-rezident në La Borde për pesë vjet. Në përputhje me direktivat terapeutike të klinikës, Guattari lejonte pacientin e tij të kthehej herë pas here në Paris për eksplorime të pambikëqyrura. Pra, është e pamundur të thuhet se cilët nga episodet e sistemuara në “The Great Easter” – përfshirë dëbimin e Besse pranë Bulevardit de Sébastopol – janë kujtime të vargëzuara nga jeta e tij e mëhershme të përziera me shëtitjen aktuale të vitit 1960 dhe cilat janë realitet alternativ. Koha, për Besse, nuk është lineare: ai nuk po kalon vetëm nëpër Paris, por nëpër historinë e Parisit, përfshirë historinë e tij në Paris. Në një moment, ai pothuajse bie përtokë, i pushtuar nga ato që ai i quan “kujtimet e 1830-ës”, duke iu referuar revolucionit të korrikut sikur të kishte qenë vetë i pranishëm. Futet në kishën e Saint-Sulpice dhe shndërrohet në vizitor fisnik spanjoll nga Renesanca, duke mbartur mistere katolike si ndonjë personazh nga “Kodi i Da Vinçit”.

Lagjet fjalëpërfjalshëm jehojnë me zëra dhe projektime të ish-dashnoreve dhe miqve, në atë mënyrë që kujtimet shndërrohen në realitet. Duke kaluar pranë Les Halles, Besse thotë: “Qartazi Jacqueline më dërgon një nga kujtimet tona”. Këtu kompozitori është krejtësisht i kthjellët rreth këtyre fenomeneve. Shumicën e kohës vegullitë janë të paparalajmëruara, montazh i përkryer i mbresave të brendshme dhe të jashtme. Këto përvoja janë të ndryshme jo vetëm në shkallë, për nga mënyra sesi mund të ndihet dikush me një interes të gjallë intelektual për historinë e një qyteti, ose dikush me një lidhje të fortë sentimentale i përndjekur nga kujtimet e rinisë së tij; intensiteti i tyre i bën të ndryshme edhe si lloj: gjurmët e së shkuarës ndjehen dhe bëhen e tashme. Nuk është çudi që Guattari mendonte se skizofrenët ishin antidoti i përsosur ndaj qytetërimit borgjez i cili e vë theksin te kontrolli, kufijtë, privatësia, respektimi i normave dhe, më e rëndësishmja, prona.

Ashtu si vetë qyteti, siç e përjetonte ai, teksti i Besse lundron mes kujtimit autentik, rindërtimit poetik dhe një masterplani themelor. Për aq sa ai e tregon një histori, është histori e një refuzimi për t’u tërhequr në dramën klasike të Pashkëve. Ndërhyrjet e tij “muzikore” në peizazh janë përpjekje për ta ndryshuar partiturën e kësaj opere të jetës së përditshme, një muzikë tjetër e shkruar nga një qenie që Besse nganjëherë e quan Apollo, ose “këngëtari atje lart”, ose “engjëlli”. Duke tingëlluar shumë si Guattari dhe Deleuze, ai deklaron: “Vendosa të ndryshoj gjithçka sepse nuk e dua këtë luftë absurde midis Atit dhe Birit”.

“The Great Easter” i bashkohet korit mitik të flâneur-it parisian me zërin e vet të pavarur, free-jazz, të mesit të shekullit, krahas “Reveries of the Solitary Walker” të Rousseau (shkruar gjatë periudhës së krizës paranojake të vetë filozofit), “Promenades et souvenirs” të Gérard de Nerval e botuar pjesërisht pas vdekjes së tij, “Paris Spleen” e Baudelaire dhe romanit eksperimental të ndikuar nga surrealistët të Louis Aragonit, “Paris Peasant”. Nuk është krejt e qartë nëse Besse synonte të bënte letërsi me këtë tekst. Kolazhi i kujtimeve të tij duhet të zgjojë më shumë sesa vetëm interes klinik apo estetik për lexuesin bashkëkohor amerikan. Harris, përkthyesi, sugjeron se “The Great Easter” duhet të konsiderohet edhe si tekst burimor i rëndësishëm për “urbanistët”, “si një mënyrë e të menduarit për qytetet që ndërtojmë dhe banojmë”. Qytete të tilla do të përfshinin hapësira publike të hapura, shumëpërdorimëshe – “heterotopi”, siç i ka quajtur urbanisti Henri Lefebvre – ku pronarë qensh, entuziastë të jogës në natyrë, familjet dhe banorët e realiteteve alternative mund ta jetojnë secili fantazinë e tyre të veçantë të jetës urbane, të qetë, secili në flluskën e vet.

Sikur të ishte kaq e thjeshtë! S’ke pse të jesh skizofren ose të kesh diplomë në teori franceze apo studime urbane për ta kuptuar se qytetet përbëhen nga flukse të ndryshme komplekse, të ndërlidhura: njerëz, trafik, informacion, mallra, ujëra të zeza, mbeturina. Agjencitë e qytetit ekzistojnë për t’i menaxhuar këto flukse dhe për të gjetur mënyra për ta imponuar vizionin e tyre të rendit mbi to. Në dekadat e fundit, qytetet amerikane kanë inkurajuar në mënyrë aktive projektimin dhe krijimin e zonave që synojnë t’i kanalizojnë lëvizjet dhe endjet e individëve drejt qëllimeve të sanksionuara zyrtarisht. Jo që nuk e neglizhojnë dizajnimin që përfshin hapësira për të pastrehët, veçanërisht për ata që vuajnë nga skizofrenia dhe sëmundje të tjera mendore, por qytetet vazhdojnë të përpiqen ta eliminojnë ose kufizojnë praninë e tyre. Në qytetin e Nju Jorkut, për shembull, këto direktiva “monotopike” ose “monokulturore” mund të shihen edhe në hapësira të supozuara të hapura, si parqet. Në nivelin më të vogël dhe më delikat, janë vendosur maja trekëndore dinake në gardhe, parvaze dhe saksi që sigurojnë se askush nuk mund të mbështetet në to. Stolat tani kanë ndarëse metalike të mprehta që e bëjnë të pamundur shtrirjen sipër tyre. Parqet dhe rrugët janë të ndriçuara me ndriçim agresiv dhe spërkatësit janë programuar me kohë që të sigurojnë se kushdo që fle në bar do të zgjohet i lagur. Dhe përveç kamerave të sigurisë dhe vëzhgimit, është shtuar edhe prania e oficerëve të policisë. Pavarësisht këtyre kundërmasave, popullsia e pastrehë e qytetit vazhdon dhe zorrët e sistemit të transportit metropolitan janë po aq një inkubator i përfytyrimeve skizofrenike sa Kopshtet e Luksemburgut të Besse ose Gare d’Austerlitz, edhe pse më pak romantike. Dhe ende asgjë nuk e ka penguar skizofrenin e rastësishëm që ta drejtojë muzikën e sferave duke dalë në trafik ose duke zbritur poshtë në shinat e metrosë.

Në “Anti-Oedipus”, me nëntitull “Capitalism and Schizophrenia”, Deleuze dhe Guattari dëshmuan se skizofrenia vepron sipas kundër-logjikës së saj të rrjedhave, i merr modelet ekzistuese urbane dhe modelet e jetës dhe i prishë, ose i riorganizon dhe e ndërton rendin e vet prej tyre. Kur këto ndërprerje ndodhin nën kujdesin e sipërmarrësve të Silicon Valley, të cilët mund t’i kenë keqkuptuar ose jo Deleuze dhe Guattari në Brown ose Stanford, shoqëria kryesisht i duartroket ose mëson të përshtatet. Kur penguesi është shëtitës i vetmuar në qytet dhe pa mbështetjen e fondeve sipërmarrëse, atëherë, zakonisht, dikush e thërret policinë.

Po aq sa është rrëfim dokumentar i mrekullueshëm i rrjedhave dhe përndjekjeve të një mendjeje skizofrenike teksa reflekton dhe gjithashtu ndryshon mjedisin e saj, “The Great Easter” është gjithashtu edhe rrëfim i asaj që ndodh kur Schizo (siç preferuan t’i emërtonin ata Deleuze dhe Guattari) përplaset pashmangshëm me policinë. Skizofrenët dhe policia janë kundërshtarë natyrorë: protagonisti dhe antagonisti në një kërcim urban. Aty ku skizofreni përpiqet të krijojë rrugë të re për mendim ose lëvizje, policia del ta vendosë shenjën e ndalimit. Takimet me policinë shënjojnë tekstin e Besse. “Do të çlodhem në një bankinë. Kujdes nga policia. Mos harroni se jam arrestuar shtatë herë këtë vit dhe se rrobat e mia janë rrudhur.” Në qarkun e gjashtë, “një grua e re më shikon përsëri, më bën krenar”. Pastaj: një polic më vëren (pamja ime bëhet e tmerrshme). Më në fund, Besse kapet nga një polic pas episodit të tij që drejtonte trafikun dhe ftohet – me shumë mirësjellje, siç kuptojmë – ta shoqërojë oficerin në stacionin lokal. E megjithatë, takimi e tronditë. Besse, simpatizant i pavarësisë së Algjerisë dhe militant komunist, e di se policia e udhëhequr nga ish-bashkëpunëtori dhe torturuesi nazist Maurice Papon ka sulmuar algjerianët dhe demonstruesit. “A do të më rrahin për shkak të simpatisë sime për Frontin Nacionalçlirimtar?” shkruan ai. “Si do të më shohin… një kurban për t’ia dorëzuar ndonjë kulti për ta mbyllur këtë mëngjes misterioz?”

Me një koordinim kohor kozmik që Besse mund ta kishte çmuar, njujorkezët tani mund ta lexojnë “The Great Easter” nën vendimin e kryetarit të bashkisë së qytetit, Eric Adams, që ka shpallur një zbatim më agresiv të ligjit ekzistues i cili lejon agjencitë e qytetit, duke përfshirë veçanërisht Departamentin e Policisë së Nju Jorkut për të ofruar – thënë në gjuhë burokratike – “ndihmë të kundërvullnetshme” për të sëmurët mendorë, madje edhe për ata që nuk paraqesin rrezik për lëndim ose dhunë direkte për veten ose të tjerët. Në praktikë, kjo ndihmë nënkupton largimin e njerëzve të etiketuar si “të çmendur” – siç ishte Jacques Besse – nga rrugët dhe metrotë, dhe mbylljen e tyre në reparte psikiatrike të tejmbushura, të shtrënguara financiarisht, të papërshtatshme, në strehimore për të pastrehët apo në burgje. Nëse je i çmendur si pronari i zemëruar i bistros që i refuzon një gotë ujë një njeriu të etur, nuk të ngacmon kush.