Në gusht 1992 u dogj Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Bosnjës dhe Hercegovinës, të cilën të gjithë e quanim Vijeqnica sepse ishte e vendosur në ndërtesën e Kuvendit të qytetit të Sarajevës, të ndërtuar në periudhën e pushtetit austriak. Që nga mesi i prillit e dija dhe prisja që kjo të ndodhte sepse që atëherë u bë e qartë se pushtuesit e qytetit në mënyrë sistematike, njërën pas tjetrës, po i shkatërrojnë ndërtesat të cilat kanë edhe vlerë simbolike. Që nga mesi i prillit, pra, e dija se Vijeqnica do të shkatërrohej, që nga mesi i prillit ia thosha këtë vetes në përpjekje për t’u përgatitur për atë që do të ndodhte dhe që është aq e sigurtë thuajse tashmë ka ndodhur, që nga mesi i prillit kohë pas kohe përpiqesha ta paramendoja botën pa Vjeqnicën dhe kësisoji të përgatitesha (aftësohesha?) për ta përballuar atë që do të ndodhte… Për katër muaj të gjatë bëja gjithçka që më shkonte ndërmend për t’u përgatitur për lajmin e shkatërrimit të Vijeqnicës dhe kur kjo ndodhi nga fundi i gushtit këtë lajm e përjetova si tronditje nga e cila kurrë më nuk do ta marr veten. Për fatin nuk mund të përgatitesh sado që përpiqesh.

Lajmin për djegien e Vijeqnicës ma sollën studentët e mi, Dinoja dhe Danisi të cilët e xhiruan spektaklin e trishtë (mendoj se është çudi e bukur që edhe sot e kësaj dite për Dinon dhe Danisin mendoj me gëzim dhe dashuri, megjithëse ma sollën atë lajm; përndryshe, konsiderohet virtyt njerëzor të urrehen bartësit e lajmeve të këqija). Në kamerë mund të shihej ajo që ishte xhiruar me të, dhe kështu e pashë zjarrin e Vijeqnicës dhe përpjekjet për t’u shpëtuar së paku një pjesë e asaj që ishte brenda saj. Mbase kam menduar se tmerri i lajmit të tmerrshëm do të bëhej më i vogël nëse kuptimi i atij lajmi konkretizohet, shndërrohet në imazhe, në pamje reale, nëse drejtpërdrejtësia shqisore e imazheve nuk më lejon të përfytyroj, të fantazoj, të konstruktoj. Sado e tmerrshme të jetë ajo që ndodhi, ajo është më pak e tmerrshme se gjithçka e tmerrshme që do të mund të ndodhte dhe që njeriu mund ta paramendojë. Dhe ky është njëfarë fitimi – që të gjitha tmerret të cilat mund të na ndodhin të reduktohen në një dhe të vetmin i cili ka ndodhur. Nëse kam menduar kështu – kjo është marrëzi që nuk ndodh rrallëherë tek unë. Ajo ngrirje shpirtërore, ajo ndjenjë se u shfaq vrima mu në thelbin e ekzistencës, ka mbetur e njëjtë siç ka qenë para se ta shihja xhirimin. Asgjë nuk ndryshoi me anë të konkretizimit.Gjithçka mbeti njësoj edhe kur, pas disa ditësh, shkova ta vizitoj rrënojën duke e bërë kështu një hap përpara drejt “konkretizimit dhe objektivizimit të tmerrit”. Apo mbase nuk mbeti njësoj?

Fatmirësisht nuk mbeti njësoj, megjithëse këtë në ato çaste nuk arrita ta kuptoja. Me atë pelegrinazh të trishtë nisi procesi të cilin unë me qejf do ta quaja diferencim i tmerrit, e kjo sado e dhimbshme është më e përballueshme se ajo ngrirje e mpirë shpirtërore në të cilën kisha arritur (e dinte mirë Danteja kur mëkatarët më të mëdhenj i vendosi në akull). Besoj se ballafaqimi me rrënojën e ndërtesës të cilën e doja aq shumë me konkretësinë time shqisore e nisi procesin e diferencimit sepse e ndau rrënojën fizike të ndërtesës nga rrënoja metafizike e bibliotekës, e ndau atë që qëndron përpara meje si mbetje trupore e ndërtesës së dikurshme, si pasojë e shpartallimit në sferën e ekzistencës materiale nga ajo rrënojë të cilën nuk mund ta shoh, nga rrënoja e cila doli nga shkatërrimi i bibliotekës, pra nga shpartallimi në sferën e ekzistencës simbolike dhe metafizike. A po kuptohemi? Në një hapësirë, mu përpara meje, qëndron rrënoja e një ndërtese për të cilën mund të mendoj, të cilën mund ta lexoj, nga e cila mund të zbuloj përbërjen e ndërtesës, si dukej përafërsisht, për çka shërbente… Kjo është rrënoja fizike. Por në atë ndërtesë ishin ruajtur me miliona libra të cilat u shkatërruan bashkë me të (gjegjësisht, shumë më saktësisht, librat u shkatërruan kur u shpartallua ndërtesa; shpartallimi i ndërtesës nuk është i njëjtë me shkatërrimin e saj, sepse shumëçka mbetet pas shpartallimit, mbetet mjaftueshëm sa të rindërtohet apo të paramendohet ndërtesa në po atë frymë; e librat të cilat gjendeshin në të nuk janë shpartalluar, ato janë shkatërruar) dhe ky shkatërrim prodhon rrënojë të cilën nuk mund ta shoh, me të cilën nuk mund të ballafaqohem, të cilën në rastin më të mirë mund ta paramendoj në mënyrë krejt joprecize. Si ta kuptoj apo së paku ta paramendoj, si t’ia paraqes vetes atë rrënojë të padukshme, metafizike që ka lindur pas shpartallimit të ndërtesës në të cilën është ruajtur biblioteka?

Që atëherë, mu në fillim të procesit të cilin e kam quajtur diferencim i brendshëm i tmerrit, mu bë e qartë se edhe në planin metafizik duhet veçuar dy nivele, gjegjësisht dy forma të rrënojës të cilat paraqiten me shkatërrimin e një biblioteke. Niveli i parë është simbolik, ajo sferë e jetës shpirtërore të një bashkësie në të cilën artikulohen dhe zënë fill dukuritë të cilat simbolizojnë ekzistencën reale të bashkësive, për shembull institucionet politike dhe kulturore. Ekzistenca e një bashkësie kulturore në planin simbolik zë fill pikërisht me institucionet siç është biblioteka kombëtare, galeria kombëtare, filharmonia e teatri; me shpartallimin (real apo simbolik) të njërit prej atyre institucioneve ju e zvogëloni masën e ekzistencës, masën e realitetit të bashkësisë e cila ekzistencën e vet e bazon edhe në ato institucione, kështu që do të mund të thuhej se Bosnja dhe Hercegovina është më pak reale pas shkatërrimit të Bibliotekës Kombëtare dhe Universitare. Është më pak reale sepse simbolet e këtilla nuk janë konventë e thjeshtë, si emër (ide e koncept) Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Bosnjës dhe Hercegovinës nuk mund të shkatërrohet, ajo do të ekzistojë derisa të jetë e mundur të shqiptohen  apo të shkruhen strukturat zanore të atij emri dhe kësisoji të “aktivizohet” kuptimi dhe domethënia e atij emri të ri, e kjo me siguri do të ndodhë sa të jetë jeta; por biblioteka është më shumë se emri dhe ideja e saj, ajo, sikurse simbolet në letërsi, është vendi ku ekzistenca materiale, simbolike dhe metafizike gërshetohen dhe plotësojnë njëra-tjetrën. Do të kisha mundur (sikur të guxoja, por atëbotë nuk e bëja dot një hap të tillë) t’i paramendoja dimensionet (por jo edhe formën) e rrënojës e cila u paraqit në nivelin simbolik të ekzistencës: në sferën e simbolikes Bosnja dhe Hercegovina është si një bashkësi kulturore më pak reale që nga çasti kur Biblioteka e saj Kombëtare dhe Universitare u shpartallua si ndërtesë dhe u shkatërrua si përmbledhje librash, dorëshkrimesh, revistash… Me këtë shpartallim në nivel simbolik të ekzistencën u paraqit një “vrimë”, një “zbrazëti” dimensionet e së cilës mund t’i paramendoni, por jo edhe formën sepse forma nënkupton praninë materiale, reale.

Simboli i mirë letrar është vetëm ai i cili, duke ofruar një pamje, duke e paraqitur një objekt a ndodhi në gjithë konkretësinë e tij materiale, i shton atij objekti a ndodhie kuptime dhe domethënie të cilat ai nuk i posedon dhe e shndërron atë në prototip pa ia hequr as edhe një gjë konkretësisë së tij materiale dhe pranisë së tij ndijore, reale. Nuk është simbol i mirë letrar, simbol i njëmendtë real, ai të cilën nuk mund ta shihni me syrin tuaj shpirtëror, “ta prekni e ta nuhatni”, ai pra që nuk është i paraqitur aq konkretisht sa të shndërrohet në përfytyrim tërësisht ndijor e konkret. Kësisoji nuk është Bibliotekë Kombëtare e njëmendë ajo në të cilën nuk mund të shkoni t’i gëzoheni objektit të bukur (apo të zemëroheni për shkak të objektit të shëmtuar që as nuk është as nuk mund të jetë ambient ku lexohet), ta merrni në dorë dhe ta ndieni peshën dhe aromën e pakrahasueshme të librit, të dashuroheni në gruan e cila ju sjell librat dhe ku edhe një herë, për të satën herë, mund të bindeni se njerëzit të cilët punojnë me libra kanë njëfarë mirësie të veçantë, e cila është karakteristike dhe e veçantë për ta. Mikrofilmat, disketat kompjuterike dhe të gjitha format e tjera të ruajtjes alternative të librave të cilat për mua mbetën të panjohura, as nuk janë as nuk mund të jenë zëvendësim për Vijeqnicën, pra për bibliotekën e cila që nga momenti tërësisht konkret më nuk ekziston. Mosekzistenca e saj, mungesa e saj nga bota reale, në nivelin simbolik prodhon (shkakton) zbrazëti e cila ka dimensione por me siguri nuk ka formë. A është edhe ajo rrënojë? Si të quhet, si të paramendohet e të kuptohet ajo që mbetet në nivel simbolik të ekzistencës pas shkatërrimit të një biblioteke? A dallon njëra prej tjetrës ajo që mbetet në nivel simbolik pas bibliotekës “së thjeshtë” (çfarëdoqoftë) dhe bibliotekës kombëtare?

Nuk e di nëse në nivel simbolik “rrënoja” e bibliotekës kombëtare dallon nga “rrënoja” e ndonjë biblioteke tjetër, por e di mirë se në atë nivel të ekzistencës të cilën, për shkak të mungesës së emërtimit të duhur, do ta quaja metafizike, ajo dallon shumë nga çdo rrënojë tjetër e mundshme, madje edhe nga rrënoja e ndonjë biblioteke “të thjeshtë”. Biblioteka kombëtare është, në fakt, vendi ku rron një traditë letrare e konkretizuar materialisht. Kështu Vijeqnica kishte së paku nga një ekzemplar të çdo libri të botuar ndonjëherë në Bosnjë dhe Hercegovinë, të çdo libri të secilit autor boshnjakohercegovinas pavarësisht se ku ishte botuar, dhe shumë, bukur shumë libra të shkruar në Bosnjë, për Bosnjën, të shkruar nga boshnjakët apo nga njerëzit të cilët kishin ndonjë lidhje me Bosnjën e të cilat kanë mbetur në dorëshkrim. Shumë prej atyre dorëshkrimeve ishin unikate, e me siguri edhe disa prej librave të shtypur. Shumica e konsiderueshme e librave të shkatërruara gjenden edhe tjetërkund, por disa prej tyre kishin ekzistuar vetëm këtu; e, përveç kësaj, sigurisht askund tjetër në botë nuk kishin ekzistuar, nuk ekzistojnë dhe nuk mund të ekzistojnë kështu grumbull, libra të sistemuara në një vend të cilat në mënyrë ndijore paraqesin kontinuitet pesëqindjveçar të një tradite letrare.

Cilit lloj të ekzistencës i takon rrënoja që u shfaq me shkatërrimin e një biblioteke kombëtare? Si mund ta definoj (paramendoj, parafytyroj) rrënojën (zbrazëtinë) që u shfaq më 25. 8. 1992, kur u dogj Vijeqnica? A bëhet fjalë për rrënojë, zbrazëti apo për diçka të tretë? Si të quhet ajo që u shfaq, e si ajo që mbeti? Dhe ku është ajo që mbeti? Si të kuptohet, si të paramendohet, si t’i parashtrohet vetes dhe si të quhet? Mua më pëlqen shumë Bulgakovi, më pëlqen edhe pohimi se “dorëshkrimet nuk marrin flakë” (i cili nuk është vetëm patetik por edhe i vërtetë; ai pohim nuk është vetëm ngushëllim për ne të cilëve asgjë pos patetikës nuk na ka mbetur por është njëmend i vërtetë për ata të cilët e kanë kuptuar qenien reale të gjuhës), dëshiroj të besoj fuqishëm se nuk marrin flakë as librat, sidomos nëpër biblioteka kombëtare – por ku është Vijeqnica ime dhe çka mbeti nga tradita ime letrare?

Gjatë pelegrinazhit të parë në Vijeqnicën e djegur brenda meje ndodhi diçka shumë patetike: ndërsa po e vështroja ndërtesën e shpartalluar më vinte ndërmend pamja e saj e dikurshme, i hutuar me mungesën e shenjave të cilat do të tregonin se bëhet fjalë për një bibliotekë, me shikim shpirtëror e pashë një copë të djegur flete në të cilën ishte ruajtur një pjesë e tekstit i cili dikur ka mundur të lexohet në atë fletë. A po kuptohemi? I mpirë, i ngrirë shpirtërisht dhe krejtësisht pa ndjenja qëndroj në rrënojë dhe për-piqem ta kujtoj ndërtesën të cilën aq shumë e doja; ta them të drejtën, përpiqem ta bëj këtë ngaqë më duhet të ndiej dhimbje, tërbim, të ndiej çfarëdo sepse çdo ndjenjë është më e mirë se kjo ngrirje e mpirë e cila mbretëron në mua; nuk ia dal, nuk më dalin para syve as shtyllat të cilat e rrethonin hollin, as dantella e gurtë e cila e rrethonte gati tërë platformën rrethore që qëndronte në ato shtylla, as fytyrat e atyre të cilët i doja këtu; nuk arrij ta ndiej as faktin se kjo  dikur ka qenë bibliotekë; e pastaj pa paralajmërim, para syve të verbër deri në atë çast, më shfaqet fleta e djegur e shkruar, dhe me të edhe mendimi i parë, ndjenja e parë, shenjat e para të jetës të cilat në mua u shfaqën që nga çasti kur Dinoja dhe Danisi më sollën lajmin e kobshëm. Atë që më ndodhi në atë kohë do ta krahasoja me një tronditje – një vërshim i njëmendtë ndjenjash dhe mendimesh i cili më kaplon, dhe më pastaj njëfarë qetësimi, pajtimi, diferencimi. (A do të kishte ndodhur kjo po të mos e kisha dashur aq shumë Vijeqnicën si ndërtesë? A do të kishte ndodhur kjo sikur t’ia kisha dalur të shihja atë që mbaj mend në vend të kësaj që po shoh? Dyshoj, por kjo është temë për ndonjë rast tjetër).

Mendimi i parë i qartë i cili mu shfaq pas “tronditjes” ishte se fleta e djegur e letrës së shkruar është metaforë e vërtetë e letërsisë së cilës unë i takoj, metaforë e cila definon në mënyrë precize detyrën time: në bazë të asaj që është ruajtur dhe sipas kujtesës të rikonstruktoj atë që shkruante në pjesë të djegura të fletës. Patetike? Po, shumë. Por është interesante se unë nuk turpërohem fare nga ajo patetikë, megjithëse unë s’e duroj patetikën, sidomos jo te vetja. Nuk turpërohem as nga mendimet të cilëve iu rreka pas kësaj, mbase duke u përpjekur ta ngushëlloja veten me pleqërime platonike të cilave rëndom u jepem. Në lidhje me atë, ta zëmë, se si letërsia është në fakt rindërtim sipas kujtesës së asaj që kemi parë dhe që kemi ditur në ndonjë formë më ndryshe dhe sigurisht më të mirë të ekzistencës, dhe pastaj kemi harruar kur kemi përfunduar në këtë ekzistencë tani; apo rindërtim i mundësive të humbura të cilat na janë ofruar por ne nuk i kemi njohur apo nuk kemi ditur t’i realizojmë; apo analizimi i atyre përvojave të cilat do t’i kishim pasur (të cilat nuk kemi mundur t’i kishim) sikur të na ishte dhënë karakteri apo fati tjetër (po që se këto të dyja nuk janë e njëjta gjë). Nuk turpërohem, them, nga kjo patetikë sepse “imazhet e stuhishme” me të cilat përpiqem t’i ilustroj ndjenjat e mia të atëhershme u përgjigjen plotësisht atyre ndjenjave të cilat ishin tmerrësisht “të stuhishme”.

Pas këtyre mendimeve dhe jermit emocional që e përcolli formulimin e tyre filloi procesi të cilin e quajta diferencim i tmerrit i cili ishte grumbulluar brenda meje gjatë muajve të parë të luftës. Gjithçka filloi me diferencimin e rrënojës brenda së cilës qëndroj, me ndarjen e rrafsheve individuale në të cilat duhet menduar për atë rrënojë – mbetje e ndërtimit si rrënojë materiale në hapësirë; rrënojë materiale si mbetje e një institucioni; rrënojë metafizike si turbullim dhe përmbledhje e mbetjeve të një tradite letrare. Kjo u përputh me atë që tashmë ishte formuluar brenda meje si detyrë për të ardhmen: poetika e rrënojës. Ta vështrosh rrënojën si tekst, si strukturë e cila lexohet sepse ajo është varg elementesh materiale në bazë të të cilit mund të përfytyrohet një realitet i munguar. Rrënojat flasin, përmbajnë kuptime dhe domethënie, e detyra e poetikës së rrënojës do të ishte të ndihmohet  që ato kuptime dhe domethënie të sistemoheshin dhe të kuptoheshin. Rrënojat flasin për jetën e cila dikur zhvillohej brenda tyre, flasin për kulturën në të cilën ato u lindën dhe të cilën ato e jetësonin para se të shndërroheshin në rrënoja, flasin për ata të cilët i shndërruan në rrënoja. Rrënoja flet për ata të cilët ndërtonin dhe shfrytëzonin të rrënuarën; rrënoja flet për botën në të cilën u ndërtua e rrënuara; flet për ata të cilët prej saj krijuan rrënojë; e flet edhe për ju të cilët tani po e shikoni atë – a kaloni pranë rrënojës pa e vërejtur, a e lexoni dhe a dëgjoni se ç’ju thotë, si e kuptoni dhe çka arrini të lexoni prej saj. Mendoja ato ditë, Zoti ma faltë, se tradita kulturore nuk është gjë tjetër pos një sistemi rrënojash të cilat i dëgjojmë dhe i kuptojmë. Dhe ai sistem flet shumë për ne, flet për ne aq shumë dhe aq drejtpërdrejt saqë ai duhet konsideruar pjesë përbërëse e kulturës sonë: cilat zëra nga ajo shushurimë që arrin te ne nga “pusi i thellë i së kaluarës” i dëgjojmë dhe i kuptojmë? Si i radhisim dhe si i organizojmë ato zëra në një sistem? Si i kuptojmë, gjegjësisht cilat pyetje nga ajo gjuhë i dallojmë? Si dhe në ç’masë ato zëra marrin pjesë në formësimin e formulimeve tona të po atyre pyetjeve? E kështu me radhë, e kështu me radhë. Në shumë, vërtet në shumë nivele e mënyra për ne flet përzgjedhja e zërave të cilat i dëgjojmë dhe i kuptojmë nga “pusi i thellë i së kaluarës”, pra përzgjedhja e rrënojave gjuhën e së cilës e kuptojmë. Për mua thotë diçka fakti se nga një pafundësi kombinimesh të ofruara (e vërtet ekziston një numër i pakapshëm rrënojash të cilat na i ofron e kaluara si kujtesë tonën) unë e zgjedh pikërisht atë të cilën e zgjedh (dhe se ajo më zgjedh pikërisht mua), e kjo thotë diçka që vetëm në atë mënyrë mund të thuhet. Kjo është si kur shkruani drama apo roman – uleni të shkruani atëherë kur e dini se ç’do të kërkonte secili prej personazheve tuaja në një restorant sepse atëherë keni të drejtë të besoni se i njihni personazhet tuaja. Ashtu siç keni të drejtë të besoni se e njihni shtëpinë në të cilën jetoni nëse mund të paramendoni si do të duket ajo kur të bëhet rrënojë. (Nëse atëherë shtëpia juaj flet për ju, të jeni të sigurt se njëmend keni jetuar në botë sepse keni lënë gjurmë).

Lidhur me këto pyetje, me marrëdhënien ndërmjet tyre, zhvillohej procesi i “diferencimit të tmerrit” i cili brenda meje filloi pas vizitës së parë që ia bëra Vijeqnicës së djegur. E këto pyetje, mbase për shkak të ndërlidhjes së tyre me traditën, i theksuan në masë të konsiderueshme kokëçarjet të cilat i mbaja mbi supe nga fillimi i viteve të mia të pjekurisë dhe të cilat vazhdimisht i përcillnin përpjekjet e mia për t’u marrë me të shkruarit. Them “kokëçarje” sepse bëhej fjalë për një “ndjenjë jo të mirë” formën dhe arsyet e së cilës nuk e dija, pra për diçka të pavetëdijshme por të pranishme. Tani, në lidhje me këto pyetje dhe në praninë e drejtpërdrejtë të bibliotekës së djegur, ato kokëçarje thjesht duhej të zgjoheshin dhe të më detyronin ta zgjoja edhe përjetimin tim të traditës kulturore i cili duket qartë se ishte burimi i atyre sikleteve.

Në ditët shkollore atë kokëçarje ma jepnin mosmarrëveshjet me konceptet pozitiviste apo enciklopedike të traditës. Ç’është e vërteta, nuk kam mundur t’i lexoj me rregull lektyrat e detyrueshme sepse nuk gjeja arsye ta lexoja ndonjë shkrimtar të mërzitshëm vetëm pse kishte shkruar në gjuhën time dhe vetëm pse ishte pjesë e traditës sime. Kur u rrita dhe provova të shkruaj, atë kokëçarje ma jepte filozofia politike e shoqërisë në të cilën jetoja dhe moda letrare me të cilën rrethohesha. Filozofia politike e shoqërisë sime mund të shprehet mjaft qartë me njërën prej barsoletave boshnjake: “me regjimet jopopullore nuk kishim asgjë; pastaj më 1941 erdhi okupatori dhe na i shkatërroi të gjitha; pastaj erdhën komunistët dhe krijuan gjithçka që kemi sot”. Me siguri ajo filozofi më prodhonte kokëçarje pasi që ekzistencës sime ia rrëmbente dimensionin kohor dhe me këtë më dënonte me një të tashme të pastër në të cilën kurrë nuk jam ndier mirë. (Kur e mendoj më mirë, jeta ime kryesisht përbëhet nga ajo që sot zbuloj se sa i marrë kam qenë dje dhe sa mirë jam ndier dje). E në thelb, po këtë marrëdhënie me kohën ma ofronte edhe moda letrare në të cilën “risia” është kriter themelor.

Në politikë atë koncept kohor arrija ta kuptoja sado që nuk arrija ta pranoja: nëse veten, gjegjësisht marrjen e pushtetit, e shpallni vend të diskontinuitetit, moment nga i cili fillon diçka krejt tjetër, ju keni krijuar alibi për pushtetin tuaj absolut sepse veten e keni paraqitur si Zot. Në fakti, vendi i vetëm i diskontinuitetit është momenti në të cilin i madhi Zot tha “Bëhu!”. Atëherë nga Kaosi u lind Kozmosi, atëherë përjetësia e palëvizshme filloi të lëvizë dhe u shndërrua në kohë (prandaj secili religjion e llogarit kohën nga dita e Shpalljes së vet dhe prandaj të gjitha revolucionet, sipas modelit të Francës, e llogarisin kohën sipas vetes). Duke e paraqitur veten si vend të diskontinuitetit ju e materializoni pozitën tuaj hyjnore në botë dhe me këtë e arsyetoni pushtetin tuaj absolut në atë botë. Por në letërsi atë koncept kohor as nuk mund ta kuptoj as ta pranoj. E pikërisht ai koncept i kohës qëndron në thelb të nevojës “avangarde” që të bëhet diçka absolutisht e re, diçka nga e cila duhet të nisë një traditë krejtësisht e re, diçka pra që do të jetë vend i diskontinuitetit. As nuk mund ta kuptoj as ta pranoj sepse më duket se kjo gjë është krejtësisht e huaj për letërsinë si “art kohor” siç do të thoshte Lessing: prezentimi i një teksti si vend të diskontinuitetit ia heq tekstit dimensionin kohor dhe e shndërron atë në “moment të përjetshëm”, në të tashmen absolute të një bote tjetër.

Apo po e teproj, duke e “mbuluar” neverinë time personale me argumentet e Lessingut. Druhem se këtu qëndron puna sepse e vërteta është se letërsia çfarë unë njoh ka “dimension të brendshëm kohor”, por kjo kurrsesi nuk do të thotë se kjo është letërsia e vetme e mundshme. Mospajtimet e mia  me atë letërsi dalin me siguri nga ajo se teksti i cili mëton të ndërtohet si vend i diskontinuitetit domosdo funksionon si Shpallje, pra si monolog, e unë letërsinë, sikurse edhe traditën kulturore, e përjetoj si dialog, si bashkëbisedim me ata të cilët ndryshe i kanë formuluar pyetjet të cilat edhe mua më mundojnë. Teksti i cili mëton të jetë “absolutisht i ri” dhe “absolutisht origjinal” (thuajse është e mundur të flitet në mënyrë joorigjinale, nëse thuhet ajo që vërtet ndjehet dhe mendohet, thuajse dikush në botë përshëndetjen “mirëdita” e kupton pikërisht ashtu siç e kuptoj unë) e pamundëson bashkëbisedimin sepse konsideron se para tij nuk është shkruar. E për mua letërsia është biseda me personazhe (që gjithsesi duhet të dallohen nga unë dhe nuk guxojnë të pajtohen me mua), biseda me personazhe ndërmjet veti, biseda me lexuesin dhe biseda me shumë të ndjerë të cilët ma kanë mësuar zanatin e të shkruarit. Nga kjo mbase rrjedh bindja ime se punën e një shkrimtari e përcaktojnë mësuesit e tij, por se edhe ai i përcakton ata; paraardhësit të cilët i lexoni dhe ju pëlqejnë, me të cilët bisedoni dhe me të cilët i ndani pyetjet dhe frikën tuaj, bëhen pjesë e tekstit tuaj me apo pa dijeninë tuaj, por edhe ju bëheni pjesë e teksteve të tyre, në mënyrë më të qartë apo më pak të qartë. Ata ju krijojnë dhe ju i krijoni ata sepse biseda, nëse ndodh vërtet, nënkupton dy zëra, dy persona dhe vepron në dy drejtime. Apo në tri drejtime sepse përbëhet apo hedh dritë mbi tri subjekte – dy bashkëbiseduesit  dhe teksti i cili përmban subjektin e bisedës. Dy shembujt të cilët menjëherë më vijnë ndërmend: Dostojevski aq shumë u fut te Gogoli saqë me veprën e tij e përcakton pranimin tuaj të Gogolit edhe nëse ju kurrë nuk e keni lexuar Dostojevskin; ashtu sikurse pas Kafkës apo për shkak të Kafkës Kleistin e lexoni dhe e përjetoni krejtësisht ndryshe prej mënyrës se si do ta kishit përjetuar sikur Kafka të mos ishte futur tek ai me aq peshë e thellësi). Me tekstin tënd ti futesh në një zinxhir shumë të gjatë (mbase të pafund?!) tekstesh të cilat pyetjet tuaja i formulojnë në një mënyrë tjetër, me zë tjetër, por me një masë të caktuar përputhshmërie me mënyrën tënde. Kësisoj ti i shton edhe një replikë, më pak apo më shumë të dukshme, më pak apo më shumë të rëndësishme, bisedës e cila zhvillohet qëkur nisi gjuha e shkrimi dhe e cila mbase do të zgjasë sa të jetë koha.

Kështu, them, e përjetoja letërsinë dhe traditën letrare pa qenë i vetëdijshëm se po i përjetoja dhe po i ndieja në këtë mënyrë sepse nuk isha i detyruar ta zgjoja atë marrëdhënie. Kishte, siç thashë, kokëçarje për shkak të “së tashmes së përjetshme” me të cilën më rrethonte politika dhe moda letrare, por ajo kokëçarje durohej me lehtësi. Askush nuk më pengonte që në librin tim të parë ta hulumtoja formën mesjetare të legjendës dhe kështu të provoja t’i rishkruaja tekstet e mrekullueshme dhe të harruara të françeskanit boshnjak Matija Dikoviq, që në librin e dytë ta ripërtërija formën orientale të divanit dhe të bisedoja me mistikët e mi të dashur islamë, të ëndërroja për takimin e Terezës së Shenjtë nga Avila me poeten nga Basra, Rabija el-Adavaija… Shkruaja siç ndihesha dhe prandaj kokëçarja për shkak të përjetimit tim autist të traditës nuk më pengonte shumë. Por tash, ndërsa qëndroj mbi rrënojat e Vjeqnicës, ballë për ballë me rrënojën e cila i mbulon të tri rrafshet e ekzistencës (ngase ekziston edhe materialisht, edhe simbolikisht edhe metafizikisht) më duhet ta zgjoj të gjithën sepse e gjithë ajo nuk është më kokëçarje por dhimbje.

Si duket tradita ime sot? A mund t’i përfshij pyetjet e mia në unikate të cilat janë djegur bashkë me Vijeqnicën? Dhe në ç’mënyrë, nëse kjo është e mundur? Po, e di, “dorëshkrimet nuk marrin flakë” por si t’i gjej e t’i lexoj, si të sigurohem se i kanë pranuar pyetjet e mia e njëkohësisht kanë mbetur shkrim i zërit tjetër? “Dorëshkrimet nuk marrin flakë” por ama bibliotekat po dhe atë deri në themel. Dhe pastaj pyetja më e dhimbshme: a nuk është ajo që unë e kam njohur si traditën time përzgjedhje e paqëllimshme e asaj që rastësisht nuk u kaplua nga flakët e mëhershme? Fëmija i cili nesër do të provojë të shkruajë në gjuhën time do ta ndërtojë imazhin e tij të traditës në bazë të asaj të cilën e kanë kursyer flakët në Bosnjë, e kjo nuk është e njëjtë me atë që është shkruar në atë gjuhë (me atë që është shkruar vërtet mirë në atë gjuhë). A nuk është edhe imazhi im i traditës sime – ajo që kam ndier si bisedë e cila zgjat pandërprerë tash e pesëqind vjet – përzgjedhje e tillë bizare e flakëve? Dhe pastaj pyetjet e reja, edhe më të dhimbshme: ç’masë e frikshme e së tashmes së përjetshme, asaj të tashmeje e cila është gjakftohtë si materie inorganike, prodhohet me djegien e një biblioteke kombëtare? Nga i mbiu kohës sime dhe kulturës sime një nevojë aq e madhe për një të tashme të tillë aq të madhe? Përse koha ime largohet nga kujtesa me aq pasion, dhe prodhon harresë me aq efikasitet?

Nga vera e vitit 1992 më përndjekin këto pyetje, e unë përpiqem ta bind veten se nuk është ashtu siç më duket. Letërsia megjithatë ekziston në nivel metafizik, e libri është thjesht gjurmë materiale e asaj ekzistence. Letërsia ekziston edhe nëse unë nuk kam dijeni për të (si dhe për shumë gjëra të tjera të cilat ekzistojnë pavarësisht meje dhe dijenisë sime), teksti ekziston edhe nëse nuk lexohet, edhe nëse fare nuk mund të lexohet. Dua të besoj fuqishëm në këtë, më duhet të besoj në këtë. Po, ekziston, por si dhe ku? Në mes të hijeve? Ashtu siç ekziston hija?

Po qe edhe ashtu, mirë është. Por letërsia është një shumësi zërash dhe një shumësi dorëshkrimesh nga të cilat secili ka veçantinë e vet të papërsëritshme. Si të vendosen dhe të veçohen të gjitha ato dallime në mes të hijeve? Kjo është arsyeja që ka katër vjet që po merrem me poetikën e rrënojës, si dhe arsyeja e këtyre faqeve rrëfyese: me shpresë të çmendur se do ta gjej një bashkëbisedues të gatshëm ta eloborojë me mua poetikën e rrënojës dhe ta hulumtojë gjeografinë e hijeve e cila sigurisht nuk është aq monotone sa duket. Nëse letërsia vërtet rron në botën e hijeve, atëherë hija me neutralitetin e vet të hirtë fsheh objekte, zëra, ngjyra, një botë të tërë të llojllojshme; por format dhe kufijtë në atë botë, si në rastin kur eksploroni shpellën, duhet të vihen në pyetje me të paktën dy zëra: me zërin tënd, të cilin e dëgjoj unë, dhe pastaj jehonën e tij të cilën e dëgjojmë të dy; pas kësaj me zërin tim të cilin e dëgjon ti, dhe pastaj jehonën e tij të cilën e dëgjojmë të dy – këto tashmë janë katër madhësi, të cilat janë krejt të mjaftueshme për të përcaktuar gjeografinë e një shpelle e, shpresoj, edhe gjeografinë e hijes.