Susan Sontag
Përmbajtja është një copëz e beftë e diçkaje, një takim si një blic. Një përmbajtje e vogël, shumë e vogël.
WILLIAM DE KOONING, në një intervistë.
Vetëm njerëzit e cekët nuk gjykojnë nga pamja e jashtme. Misteri i botës është e dukshmja, jo e padukshmja.
Oscar Wilde, në një letër dërguar dikujt.
Përvoja më e hershme e artit duhet të ketë qenë magjepsëse, magjike; arti ishte një instrument rituali (pikturat në shpellat e Lascaux, Altamira, Niaux, La Pasiega, etj). Teoria më e hershme e artit, ajo e filozofëve grekë konsideronte se arti ishte mimetikë – imitim i realitetit. Saktësisht në këtë pikë u ngrit pyetja për vlerën e artit. Teoria mimetike, në termat e saj e sfidon artin, që ta justifikojë vetveten. Platoni, i cili e ngriti këtë teori, duket sikur me këtë ka dashur të thotë se vlera e artit është e dyshimtë. Kjo meqë edhe gjërat e thjeshta materiale ai i konsideronte objekte mimetike ose imitime te formave dhe strukturave transcendentale. Madje edhe pikturën më të mirë të një shtrati do ta konsideronte “imitim të një imitimi”.
Për Platonin, arti nuk ishte domosdoshmërish i dobishëm (një shtrat i pikturuar nuk shërbente për të fjetur, madje në sensin më strikt nuk ishte as i vërtetë). As argumentet kundërthënëse në mbrojtje të artit nuk e sfiduan idenë e Platonit që arti ishte një trompe l’oeil dhe rrjedhimisht i rremë. Gënjeshtër apo jo, Aristoteli konsideron që arti ka një vlerë të caktuar, kjo pasi që është edhe një mënyrë terapie. Në fund të fundit, arti është i dobishëm, kundërshton Aristoteli. I dobishëm nga ana mjekësore meqë ngjallë dhe spastron emocione të rrezikshme. Tek Platoni dhe Aristoteli, teoria mimetike e artit ecën paralelisht me supozimin që arti është gjithmonë figurativ.
Sidoqoftë, përkrahësit e teorisë mimetike nuk duhet t’i mbyllin sytë ndaj artit dekorativ dhe atij abstrakt. Gabimi se arti është domosdoshmërish “realizëm” mund të modifikohet ose të hiqet pa lëvizur jashtë problemeve që mimetika kufizon.
Ç‘është e vërteta, e gjithë vetëdija perëndimore dhe reflektimi mbi artin, ka mbetur brenda kornizave që vendosi teoria greke për artin, siç është mimetika apo përfaqësimi. Prandaj, si nevojë për mbrojtje, përmes kësaj teorie, arti në vetvete bëhet problematik, Është kjo mbrojtje e artit, ajo që lindë një vizion të çuditshëm, ku diçka që jemi mësuar ta quajmë “formë” shkëputet nga diçka që e jemi mësuar ta quajmë “përmbajtje” si dhe del në pah një lëvizje qëllimmirë që e bën përmbajtjen esenciale dhe formën vetëm aksesor.
Edhe sot, në kohërat moderne kur shumica e artistëve dhe kritikëve e kanë përjashtuar teorinë e artit si përfaqësim të një realiteti të jashtëm, duke e zëvendësuar me teorinë e artit si shprehje subjektive, veçoria kryesore e teorisë mimetike vazhdon të mbetet. Se a e konceptojmë një vepër arti mbi modelin e një pikture (arti si pikturë e realitetit) apo mbi modelin e një qëndrimi (arti si qëndrim i artistit), përmbajtja mbetet prapë e para. Përmbajtja mund të ketë ndryshuar, mund të jetë shndërruar në diçka më pak figurative apo të jetë më pak qartësisht realiste, por prapë supozohet që një vepër arti është vetë përmbajtja, apo siç thuhet sot, një vepër arti si definicion na thotë diçka. (Çfarë X thotë është…,” “Çfarë X do të na thotë është…,” “Çfarë X tha…” etj, etj.
2
Padyshim që pafajësia para gjithë teorisë kur arti nuk kishte nevojë të justifikonte vetveten, është e pakthyeshme. Njëjtë si koha kur dikush nuk kërkonte nga një vepër arti me patjetër të thoshte diçka sepse atë e dinte vetë (të paktën mendonte se e dinte). Tash e deri në fund të vetëdijes, jemi të mbërthyer me detyrën që artin duhet ta mbrojmë. Ajo çfarë na mbetet të mos pajtohemi është mënyra se si duhet ta mbrojmë. Vërtetë, e kemi me detyrim që të rrëzojmë çdo mënyrë që artin e mbron dhe e justifikon duke e bërë inert, të rënduar dhe të pandjeshëm ndaj nevojave dhe praktikës bashkëkohore.
Ky është rasti edhe me vetë idenë e përmbajtjes me të cilën përballemi sot. Sido që mund të ketë qenë në të kaluarën, ideja e përmbajtjes sot është më shumë pengesë dhe telashe, një filistinizëm subtil por jo dhe aq subtil.
Edhe pse zhvillimet në fusha të ndryshme të artit duket sikur na largojnë nga ideja që një vepër arti është vet përmbajtja, vetë ideja ushtron prapë se prapë një hegjemoni të jashtëzakonshme. Këtu supozoj që kjo ndodhë sepse ideja është përjetësuar tani nën maskën e një mënyre të caktuar, për të hasur vepra arti të rrënjosura tërësisht në mesin e shumicës së njerëzve që artet i marrin seriozisht.
Ajo që mbitheksimi i idesë së përmbajtjes përfshin është projekti i përhershëm, i pakonsumueshëm i interpretimit dhe anasjelltas, është zakoni për t’iu qasur veprave të artit me detyrën për t’i interpretuar ato, ai që mbështet fantazinë që diçka si përmbajtja e artit vërtet ekziston.
3
Sigurisht, kur flas për interpretimin nuk e kam fjalën për interpretimin në aspekt të gjerë, në kuptimin ku Nietzsche (me të drejtë) thotë: “Nuk ka fakte, vetëm interpretime”. Me interpretim e kam fjalën për një art të vetëdijshëm të mendjes i cili ilustron një kod të caktuar si dhe “rregulla” të caktuara të interpretimit. I drejtuar drejt artit, interpretimi do të thotë shkulje e një grupi elementesh (X-it, Y-it, Z-it, etj.) nga e gjithë vepra. Detyra e interpretimit është virtualisht sikur ajo e përkthimit. Përkthyesi thotë: Shih, a nuk e sheh që X-I në fakt është ose do të thotë -A? Që Y është në fakt B? Që Z – është në fakt C?
Cila situatë mund ta shtyjë këtë projekt kurioz që të transformojë një tekst? Historia na jep materialet për një përgjigje. Interpretimi shfaqet për herë të parë në kulturën e antikitetit të vonë klasik, kur fuqia dhe besueshmëria e mitit ishte thyer nga pikëpamja “realiste” e botës, e prezantuar nga iluminizmi shkencor. Atëherë kur u shtrua pyetja e cila përndjek ndërgjegjen post-mitike – të së padukshmes së simboleve fetare, tekstet fetare në formën e tyre më të pacenueshme u bënë të papranueshme. Prandaj, stoikët, alegorizuan tiparet e vrazhda të Zeusit dhe klanit të tij të zhurmshëm në epikat e Homerit, në mënyrë që t’i lidhnin me pikëpamjen e tyre se perënditë duhej të ishin moralë
Ajo që Homeri vërtet përcaktoi nga tradhtia bashkëshortore e Zeusit me Leton, shpjeguan ata, ishte lidhja në mes fuqisë dhe mençurisë. Në të njëjtën mënyrë, Filoni i Aleksandrisë i interpretoi rrëfimet e drejtpërdrejta historike të Biblës hebraike si paradigma shpirtërore. Historia e eksodit nga Egjipti, bredhja në shkretëtirë për katërdhjetë vjet dhe hyrja në tokën e premtuar, tha Filoni, ishte në të vërtetë një alegori e emancipimit, mundimeve dhe çlirimit përfundimtar të shpirtit individual. Pra, interpretimi presupozon një mospërputhje midis kuptimit të qartë të tekstit dhe kërkesave të lexuesve (më vonë). Ai mëton ta zgjidhë këtë mospërputhje. Situata në të cilën ndodhemi tash është që që për ndonjë arsye një tekst vërtetë është bërë i papranueshëm; megjithatë nuk mund të hidhet poshtë. Interpretimi është një strategji radikale e cila për të ruajtur një tekst të vjetër i cili mendohet shumë i çmuar për t’u hedhur poshtë, e rinovon atë. Përkthyesi, pa e fshirë apo rishkruar tekstin, e ndryshon atë. Por ai nuk mund ta pranojë se po e bën këtë. Ai vetëm pretendon se po e bën të kuptueshëm, duke e zbuluar kuptimin e tij të vërtetë. Sado që interpretuesit e ndryshojnë tekstin (një shembull tjetër famëkeq janë interpretimet “shpirtërore” rabinike dhe të krishtera të këngëve kryekëput erotike (Kënga e Këngëve), sa që pretendojnë që po lexojnë një kuptim, i cili veç është aty.
Megjithatë, interpretimi në kohën tonë, është edhe më kompleks. Zelli bashkëkohor për projektin e interpretimit shpesh nxitet jo nga devotshmëria ndaj tekstit problematik (që mund të fshehë një agresion), por nga një agresivitet i hapur, një përbuzje e hapur për paraqitjen. Stili i vjetër i interpretimit ishte më këmbëngulës, por më respektues; ngritte një kuptim tjetër mbi atë literal. Stili modern i interpretimit gërmon dhe tek sa gërmon, shkatërron; gërmon “nëpër” tekst, për të gjetur një nëntekst që të jetë i vërteti.
Doktrinat më të famshme moderne si dhe më me ndikim, ato të Marksit dhe Frojdit, në fakt përbëjnë sisteme të përpunuara të hermeneutikës, teori agresive dhe të pabesa të interpretimit. Të gjitha fenomenet e vëzhgueshme janë të vendosura në kllapa. Në frazën e Frojdit madje edhe si përmbajtje e qartë. Kjo përmbajtje e dukshme duhet hetuar e shtyrë mënjanë në mënyrë që të gjendet kuptimi i vërtetë – përmbajtja e fshehtë brenda. Për Marksin, ngjarjet shoqërore si revolucionet dhe luftërat; për Frojdin, ngjarjet individuale të njerëzve (si simptomat neurotike dhe rrëshqitjet e gjuhës) tekstet (si një ëndërr ose një vepër arti) – të gjitha trajtohen si raste për interpretim. Sipas Marksit dhe Frojdit, këto ngjarje duken vetëm se janë të kuptueshme. Në fakt, ato nuk kanë kuptim pa interpretim. Të kuptosh është të interpretosh. Dhe të interpretosh do të thotë të rideklarosh fenomenin, thënë më mirë të gjesh një ekuivalent për të.
Prandaj, interpretimi nuk është (siç mendojnë shumica) një vlerë absolute, një gjest i mendjes që pozicionohet në mbretërinë e pakohë të aftësive. Interpretimi duhet vlerësuar, brenda një pikëpamje historike të ndërgjegjes njerëzore. Në disa kontekste kulturore interpretimi është në fakt një akt çlirues. Është mënyrë për përmirësim, transvaluim, për ikje nga e kaluara e vdekur, Në kontekste të tjera kulturore, është reaksionar, i pacipë, frikacak e mbytës.
4
Jetojmë në një kohë, ku një projekt interpretimi është masivisht reaksionar, madje mbytës. Si tymi automobilistik i një industrie të rëndë që ndotë atmosferën urbane njëjtë edhe shpërthimi i interpretimeve helmon ndjeshmëritë tona.
Madje më shumë. Është hakmarrja e intelektit ndaj botës. Të interpretosh do të thotë të varfërosh, të zbrazësh botën – ashtu që të krijosh një botëhije të “kuptimeve”.
Të kthesh botën në këtë botë. (“Këtë botë”! Sikur të kishte ndonjë tjetër.) Kjo botë, bota jonë është shterur, është varfëruar mjaftueshëm. Larg të gjitha kopjeve të saj, deri sa të përjetojmë përsëri më shpejtë atë që kemi.
5
Në instancat moderne, interpretimi peshon mbi refuzimin filistin që një vepër arti ta lëmë ashtu siç është. Një vepër e vërtetë arti e ka kapacitetin që të na bëjë nervozë. Duke e reduktuar një vepër arti nga përmbajtja e vet dhe pastaj duke e interpretuar atë, në fakt po e zbusim veprën e artit. Interpretimi e bën artin të menaxhueshëm, të konformueshëm.
Ky filistinizëm i interpretimit është më prezent në letërsi se në fushat e tjera të artit. Për dekada me radhë, kritikët letrarë i kanë dhënë vetes tagrin e përkthimit të elementeve të një poezie, drame apo shkrimi në diçka tjetër. Ndodh shpesh, që një shkrimtar do të jetë aq i shqetësuar përpara fuqisë së zhveshur të artit të tij, sa të dojë të vendosë një fije nga të shija e mirë e ironisë brenda vetë veprës – megjithëse me ndrojtje – interpretimin e qartë dhe të drejtpërdrejtë të saj. Thomas Mann është shembulli i një autori të tillë, tejet bashkëpunues. Atëherë kur ndeshemi me autorë kokëfortë, kritiku është shumë më i lumtur ta kryejë këtë detyrë.
Vepra e Kafkës, ta zëmë, është subjekt i një përdhunimi masiv nga jo më pak se tri ushtri interpretuesish. Ata që e lexojnë Kafkën si alegori sociale, shohin raste studimi të frustrimeve dhe çmendurisë së burokracisë moderne si dhe lëshimin përfundimtar në një regjim totalitar. Të tjerët, që e lexojnë Kafkën si alegori psikanalitike shohin zbulesën e frikës së Kafkës ndaj të atit, ankthet e tij të tredhjes, ndjenjën e një impotence vetanake, skllavërinë e tij ndaj ëndrrave të veta. Ata që e lexojnë Kafkën si alegori religjioze tregojnë se si K. në librin “Kështjella” po përpiqet t’i qaset parajsës, që Joseph K. në librin “Procesi” gjykohet nga një drejtësi e patundur dhe misterioze e Zotit….
Një tjetër vepër që ka tërhequr përkthyesit si ushunjëzat është ajo e Samuel Beckett-it. Dramat delikate të Beckett-it për vetëdijen e tërhequr – të reduktuara deri në gjërat thelbësore, të prera, shpesh të përfaqësuara si të palëvizshme fizikisht – lexohen si një deklaratë për tëhuajsimin e njeriut modern nga kuptimi ose nga Zoti, apo edhe si një alegori psikopatologjie.
Proust, Joyce, Faulkner, Rilke, Lawrence, Gide….lista e autorëve vazhdon po deshëm t’i citojmë një nga një: lista e atyre rreth të cilëve kanë zënë vend ngërçe të ngurta interpretimi, është e pafundme. Mos ta heqim nga mendja që interpretimi nuk është thjeshtë komplimenti që mediokriteti ia bën gjeniut. Në fakt, është mënyra moderne e të kuptuarit dhe zbatohet në vepra të cilësive të ndryshme.
Kështu, në shënimet që Elia Kazan botoi në produksionin e tij të “Tramvaji me emrin Dëshirë”, bëhet e qartë se, për të bërë regjinë e shfaqjen Kazan duhej të zbulonte se Stanley Kowalski përfaqësonte barbarizmin sensual dhe hakmarrës që po gllabëronte kulturën tonë, ndërsa Blanche Du Bois ishte qytetërimi perëndimor, poezia, dukja delikate, ndriçimi i zbehtë, ndjenjat e rafinuara etj.
Melodrama e sforcuar psikologjike e Tennessee Williams tani u bë e kuptueshme: thoshte diçka, diçka për rënien e qytetërimit perëndimor. Me sa shihet, nëse do të vazhdonte të ishte veç një shfaqje për një burrë të pashëm e të vrazhdë të quajtur Stanley Kowalski dhe për një bukuroshe të zbehtë e të zgjebosur, të quajtur Blanche Du Bois, nuk do të ishte as e menaxhueshme.
6
Pak ka rëndësi nëse artistët synojnë apo nuk synojnë qe veprat e tyre të interpretohen. Ndoshta Tennessee Williams edhe mendon që Tramvaji është ajo që në fakt Kazan mendon që është. Edhe mund të jetë që Cocteau në “Gjaku i një poeti” dhe në “Orfeu” i donte leximet e elaboruara të cilat u ishin bërë këtyre filmave, në terma të simbolizmit Frojdian dhe të kritikës sociale. Por, merita e këtyre veprave qëndron diku tjetër dhe jo në “kuptimet e tyre”. Vërtetë, që dramat e Williams dhe filmat e Cocteau janë me të meta, false, të stisura dhe pa bindje deri në masën që paraqiten.
Bazuar në intervista, duket sikur Resnais dhe Robbe-Grillet në mënyrë të vetëdijshme e kanë dizajnuar “Viti i Fundit në Marienbad”, në atë mënyrë që t’u gjejnë vend një morie interpretimesh, po aq të besueshme. Por i duhet rezistuar tundimit, që të interpretohet Marienbad-i. Çfarë ka rëndësi në Marienbad është urgjenca e pastër, e papërkthyeshme e shqisore e disa prej imazheve të tij dhe rigoroziteti në zgjidhje të ngushta të problemeve të formës kinematografike.
Thënë sërish, Ingmar Bergman, tankun që ushtonte në rrugën e zbrazët të natës tek “Heshtja” edhe mund ta ketë nënkuptuar si një simbol fallxhor. Por nëse po e bënte me qëllim, po bënte një marrëzi (“Mos i beso kurrë tregimtarit, besoji përrallës,” tha Lawrence.) Nëse e konsiderojmë si një objekt të vrazhdë, si një ekuivalent të menjëhershëm shqisor për ngjarjet misterioze me blinda që rrodhën brenda hotelit, sekuenca me tankun është momenti më i magjepsës i këtij filmi. Ata që synojnë t’i bëjnë interpretim frojdian tankut në fakt po shprehin vetëm mungesën e përgjigjes për atë që po shohin në ekran.
Ajo që ndodhë gjithmonë është që interpretimi i këtij lloji shpreh një pakënaqësi (të vetëdijshme ose të pavetëdijshme) me punën e tjetrit, si dëshirë për ta zëvendësuar atë me diçka tjetër. Interpretimi, i bazuar në teorinë e dyshimtë se një vepër arti përbëhet nga elementë të përmbajtjes, e cenon artin. Ai e bën artin produkt për përdorim, si rregullimin e një skeme mendore të kategorive.
7
Sigurisht që interpretimi nuk arrin të mbizotërojë gjithmonë. Në fakt, një pjesë e madhe e artit të sotëm mund të kuptohet si e motivuar për një distancim nga interpretimi. Për të shmangur interpretimin, arti mund të bëhet parodi. Apo mund të bëhet abstrakt. Ose mund të bëhet (“thjesht”) dekorativ. Ose mund të bëhet jo-art.
Distancimi nga interpretimi duket të jetë më shumë një tipar i pikturës moderne. Piktura abstrakte është përpjekja për mospasje të përmbajtjes; meqë s’ka përmbajtje, nuk mund të ketë as interpretim. Pop Arti funksionon në formën e kundërt për rezultatin e njëjtë; duke përdorur një përmbajtje “flagrante” ashtu që edhe “ajo që është”, përfundon duke u bërë gjithashtu e painterpretueshme.
Në shumicë të madhe edhe poezia moderne, duke filluar nga eksperimentet e mëdha të poezisë franceze (përfshirë lëvizjen e cila pa të drejtë quhet Simbolizëm), në mënyrë që të vë heshtje mbi poezinë dhe për të rikthyer magjinë e fjalës, i ka ikur kontrollit të ashpër të interpretimit. Revolucioni më i fundit në shijen bashkëkohore poetike – ai i cili e ka rrëzuar Eliotin dhe e ka ngritur Proustin, në kuptimin e vjetër, përfaqëson një largim nga përmbajtja në poezi. Njëfarë padurimi me atë që e bën poezinë moderne pre të një zelli të pashmangshëm të interpretuesve.
Këtu e kam fjalën, kryesisht për situatën në Amerikë. Interpretimi në ato arte që kanë një avangardë të dobët e të papërfillshme – ta zëmë te fiksioni dhe drama. Shumica e romancierëve dhe dramaturgëve amerikanë janë ose gazetarë ose sociologë xhentëlmenë, ose psikologë. Ata shkruajnë ekuivalentin letrar të muzikës programore. Aq rudimentar, aq i painspiruar dhe aq stagnues ka qenë kuptimi i asaj që mund të bëhet me formën në fiksion dhe dramë, saqë edhe kur përmbajtja nuk është thjesht informacion, lajm, ajo vazhdon të jetë e dukshme, e përshtatshme dhe e ekspozuar. Deri në atë masë sa romanet dhe shfaqjet (në Amerikë), për dallim nga poezia, piktura dhe muzika, nuk reflektojnë ndonjë shqetësim interesant me ndryshimet në formën e tyre. Rrjedhimisht këto arte mbesin të prira që të sulmohen nga interpretimi. Sidoqoftë, avangardizmi programatik – që ka nënkuptuar, kryesisht eksperimente me formën në kurriz të përmbajtjes – nuk është mbrojtja e vetme sesi arti është infektuar nga interpretuesit. Fundja, shpresoj të mos jetë.
Sepse ky do të ishte zotim që arti duhet të jetë vazhdimisht në arrati. (Kjo gjithashtu përjetëson vetë dallimin midis formës dhe përmbajtjes, i cili fundja është veç një iluzion.)
Do të ishte ideale po të ishte e mundur që të shmangen interpretuesit dhe prapë të jetë mirë. Ta zëmë, disa nga filmat e Bergman-it – edhe pse të mbushur me mesazhe të kota për frymën moderne, duke ndikuar kështu edhe në interpretime – prapë arrijnë të triumfojnë mbi synimet pretenduese të regjisorit. Në Winter Light dhe The Silence, bukuria dhe sofistikimi vizuel i imazheve shembin para syve tanë pseudo-intelektualitetin e shpifur të tregimit dhe të disa prej dialogëve. (Shembulli më eklatant i kësaj mospërputhjeje është vepra e D. W. Griffith.) Në filma të mirë, ka gjithmonë një drejtësi që na çliron tërësisht nga urgjenca për të interpretuar. Shumë filma të vjetër të Hollivudit, si ata të Cukor, Walsh, Hawks dhe të shumë regjisorëve të tjerë, posedojnë cilësinë çliruese antisimbolike, jo më pak se vepra më e mirë e regjisorëve të rinj evropianë, si Shoot the Piano Player dhe Jules and Jim të Truffaut-së, Breathless dhe Vivre Sa Vie e Godard-it, L’Avventura e Antonionit dhe Të fejuarit e Olmit.
Fakti se këta filma nuk janë kapërcyer nga interpretuesit është pjesërisht për shkak të risive që sjell kinemaja si art. I detyrohet gjithashtu edhe aksidentit fatlum që filmat për një periudhë të gjatë ishin vetëm filma; me fjalë të tjera, kuptoheshin si pjesë e masës, nuk përbënin kulturë të lartë, rrjedhimisht u lanë mënjanë nga shumica e mendimtarëve. Pastaj, për ata që duan të analizojnë, në kinema ka gjithmonë diçka tjetër përveç përmbajtjes për të kapur. Sepse kinemaja, ndryshe nga romani, zotëron një fjalor formash – teknologjinë eksplicite të diskutueshme e komplekse të lëvizjeve të kamerës, montazhin dhe përbërjen e kornizës që vendoset për krijimin e një filmi.
8
Por, cila kritikë, apo komentim mbi artin është i dëshirueshëm sot? Dhe nuk e kam fjalën që veprat e artit nuk shprehin diçka, që nuk mund të përshkruhen apo të parafrazohen, sepse edhe mund të bëhen. Pyetja që shtrohet është: Si? Si do të duhej t’i shërbejë veprës së artit një kritikë, por mos t’ia zë frymën?
Çfarë në fakt duhet, është fillimisht një vëmendje e shtuar për formën në art. Nëse theksi i tepërt në përmbajtje provokon arrogancë në interpretim, përshkrimet më të detajuara e me të gjera për formën do të heshteshin. Çfarë duhet, është një fjalor – deskriptiv, në mos preskriptiv, një fjalor për format.[1]
Kritika më e mirë, ndonëse e pazakontë, është e atij lloji që i shpërbën konsideratat e përmbajtjes nëpër ato të formës. Ajo çfarë më bie ndërmend në film, dramë apo pikturë përkatësisht, është eseja e Erwin Panofsky, “Style and Medium in the Motion Pictures”, eseja e Northrop Frye “A Conspectus of Dramatic Genres”, eseja e Pierre Francastel “The Destruction of a Plastic Space”. Libri i Roland Barthes mbi Racinin dhe dy esetë e tij mbi Robbe-Grillet janë shembuj të analizës formale të aplikuara në veprën e një autori të vetëm. (Esetë më të mira në Mimetikë të Erich Auerbach, si “Mbresa e Odisesë”, janë gjithashtu të këtij lloji.) Një shembull i analizës formale të aplikuar njëkohësisht për zhanrin dhe autorin është eseja e Walter Benjamin, “The Story Teller: Reflections on the Works of Nikolai Leskov.”
Po aq të vlefshme do të ishin aktet e kritikës që do të ofronin një përshkrim vërtet të saktë, të mprehtë dhe me të dashur të pamjes së një vepre arti. Kjo duket të jetë edhe më e vështirë për t’u bërë sesa analiza formale. Ndër shembujt e rrallë të asaj që dua të them janë kritikat filmike të Manny Farber, eseu i Dorothy Van Ghent “The Dickens World: A View from Todgers'”, eseja e Randall Jarrell mbi Walt Whitman. Janë këto ese të cilat zbulojnë sipërfaqen sensuale të artit pa u bërë copa në të.
9
Sot, transparenca është vlera më e lartë dhe më çliruese në art dhe kritikë. Transparencë do të thotë të përjetosh ndriçimin e gjësë në vetvete, të gjërave që janë ato që janë. Kjo është madhështia e ta zëmë filmave të Bresson dhe Ozu dhe e “Rules of the Game” nga Renoir. Dikur (si në rastin e Dantes), duhet të ketë qenë një lëvizje revolucionare dhe krijuese që projektonte vepra arti në atë mënyrë që ato të mund të përjetoheshin në disa nivele. Tani më jo. Përforcohet parimi i teprisë që është vuajtja kryesore e jetës moderne.
Dikur (një kohë kur arti i lartë ishte i pakët), duhet të ketë qenë një lëvizje revolucionare dhe krijuese që interpretonte veprat e artit. As ajo nuk është më. Ajo që definitivisht nuk na duhet tani, është ta asimilojmë Artin në Mendim, ose (edhe më keq) Artin në Kulturë. Interpretimi e merr përvojën shqisore të veprës së artit si të mirëqenë dhe rrjedh prej andej. Tani, kjo nuk mund të merret si e mirëqenë.
Kujtohuni pak për shumëzimin e plotë të veprave të artit të cilat janë në dispozicion për secilin prej nesh, shijet dhe aromat që bien ndesh me njëra tjetrën dhe pamjet kontradiktore të mjedisit urban që na i bombardojnë shqisat. Kultura jonë është e bazuar në tepri, në mbiprodhim; prandaj rezultati është një humbje graduale e mprehtësisë në përvojën tonë shqisore. Të gjitha kushtet e jetës moderne – bollëku i e saj material, mbingarkesa e madhe- bashkohen për tua humbur fuqinë aftësive tona shqisore. Prandaj pikërisht në dritën e gjendjes së shqisave tona, kapaciteteve tona (në vend të atyre të një epoke tjetër) duhet vlerësuar detyra e kritikut.
Çfarë është e rëndësishme tani është që të rikuperojmë shqisat tona. Duhet të mësojmë të shohim më shumë, të dëgjojmë më shumë, të ndjejmë më shumë.
Është detyra jonë që të gjejmë sasinë maksimale të përmbajtjes në një vepër arti, të shtrydhim më shumë përmbajtje nga një vepër, më shumë se që na ofrohet. Është detyra jonë, të shkurtojmë përmbajtjen në atë mënyrë që të mund ta shohim gjënë.
Qëllimi i të gjithë komenteve mbi artin tani duhet të jetë që t’i bëjmë veprat e artit përmes analogjisë, përmes përvojës tonë – sado që është reale për ne. Funksioni i kritikës duhet të jetë të tregojë se si është ajo që është, madje edhe që ajo çfarë është, është, dhe jo të tregojë se çfarë do të thotë.
10
Në vend të hermeneutikës, na duhet një erotikë arti.
[1964]
[1] Një nga vështirësitë është që ideja jonë për formën është hapësinore (Metaforat greke për formën të gjitha burojnë nga nocionet e hapësirës). Prandaj kemi një fjalor më të gatshëm hapësinor sesa të arteve temporale. Përjashtimi në artet temporale është padyshim drama; kjo ndodhë me siguri sepse drama është formë narrative (p.sh temporale), e cila deri në një pikë e zgjeron veten vizualisht dhe në mënyrë pitoreske. Ajo çfarë nuk kemi akoma është poetizimi I novelës, apo çfarëdo nocioni i qartë I formave të narracionit. Ndoshta kritika e filmit do të jetë rasti i një thyerje këtu, meqë filmat janë fillimisht formë vizuale, ndonëse janë prapë një nënkategori e letërsisë.
