Intervistë me Marguerite Duras
Pse, sipas jush, njerëzit fillojnë të shkruajnë?
Këtu më kthen tek romani im i fundit, Emily L. Aty Emily lexon, shkruan poezi. Në fakt gjithçka i filloi me letërsinë, sepse siç e udhëzoi i ati: gjithçka fillon me poezitë e Emily Dickinsonit, të cilat u bënë pastaj edhe motivet e largëta për vet librin. Unë nuk e di në të vërtetë, se çfarë i shtyn njerëzit drejt shkrimit, përveç se ndoshta, një fëmijëri e vetmuar. Për mua njëjtë si për Emilyn, ishte një baba, ose një libër, ose një mësues, ose një grua e humbur nëpër fushat me oriz të Kokoçinës. Madje, e di si? Nuk e di nëse më ka rastisur të njoh ndonjëherë dikë, pa e përplasur veten në të njëjtën pyetje: Çfarë bëjnë njerëzit, nëse nuk shkruajnë? Seç kam një admirim të fshehtë për njerëzit që nuk shkruajnë dhe të them të drejtën nuk e di si ia bëjnë.
Cila është marrëdhënia në mes asaj që shkruhet dhe reales?
Të gjithë shkrimtarët, deshën apo s’deshën, flasin për veten. Për veten dhe për ngjarjen më të rëndësishme të jetës së tyre. Në ato raste, kur duam të flasim për gjëra të huaja për ne, është në fakt vetja jonë dhe fiksimet tona që kanë vënë veten në lojë. Atë që e thotë edhe Frojdi për ëndrrat – është egoizmi ynë ai që na del në sipërfaqe.
Shkrimtari ka dy jetë: të parën, në syprinën e vetvetes – ajo që e bën të flasë e të veprojë, dhe të dytën, jetën e vërtetë, që e ndjek ngado e që nuk i le pushim.
Deri në ç’pikë është elementi autobiografik i rëndësishëm për ju?
Kur sapo ke nisur të shkruash diçka, kapitujt e parë gjithmonë i bazon në të tjerë, në njerëzit që i takon, në ata që i do dhe që i vëzhgon nga afër. Është marrëzi të mendosh, atë që shumë shkrimtarë të mëdhenj e thonë – që jemi të vetëm në këtë botë.
Në intervistën e saj me Mathieu Galey, Maruerite Yourcenar spikat “Kur shkruaj më duket sikur po e kryej një punë, po shkruaj nën diktatin tim. Sikur të jem duke bërë punën e vështirë e sfilitëse, që po e drejtoj vet diktatin tek sa përpiqem ta vë në vend mendimin. [1]
Fragment pas fragmenti, pak nga pak, pa u munduar shumë që të gjej ndërlidhjen mes periudhave të ndryshme – i lë që të marrin formë si pa dashje.
Shkrimi pastaj ndodh, si një ngjizje pasive, si zbulimi i diçkaje, që tashmë dihet..
Është pikërisht deshifrimi i asaj që jeton brenda nesh, gjithmonë një gjendje rudimentare, e padeshifrueshme për të tjerët, të cilën unë kam qejf ta quaj “vendndodhja e pasionit”.
A do të mund ta definonit procesin aktual se si shkruani?
Është një inspirim i papërmirësueshëm i cili vjen tek unë, nëse mund të them njëherë në javë dhe pastaj zhduket për muaj me radhë. Si një urdhër i lashtë – që njeriu duhet të ulet dhe të shkruajë, edhe pa e ditur se çka. Shkrimi pastaj e vërteton këtë arrogancë, vërteton edhe kërkimin e një skute kur e gjithë përvoja fshihet në tërësinë e saj.
Për një kohë të gjatë, kam menduar se shkrimi është një çështje pune. Tash jam e bindur që është një ngjarje e brendshme, një jo-punë të cilën e arrin, mbi të gjitha duke e shterrë veten dhe duke e lënë atë që tashmë është e vetëkuptueshme, të depërtojë tutje. Nuk do të doja të flas shumë për ekonominë, kompozimin e prozës, për sa i përket ekuilibrave të forcave kundërshtare të cilat gjuha duhet t’i identifikojë, klasifikojë e t’i përmbajë. Si një partiturë muzikore. Nëse këto nuk i ke parasysh, atëherë vërtetë po shkruan libra “të lirë”, ndonëse shkrimi në vetvete nuk lidhet aspak me atë lloj lirie.
Pra, cila do të thoni që është arsyeja kryesore pse shkruani?
Është pak e dhimbshme, të shpoj errësirën e brendshme në atë pikë që ajo me fuqi të shpërndahet nëpër gjithë faqet, duke e shndërruar atë që është e “brendshme” në diçka “të jashtme”. Prandaj them që vetëm të marrët shkruajnë në mënyrë absolute. Mbamendja e tyre është një mbamendje e “shpuar” e që i drejtohet vetëm botës së jashtme.
A është shkrimi, njëfarë ekzorcizmi i imagjinatës? A ke pas thënë që shkrimi është terapeutik?
Si fëmijë, më ndillte frikën infektimi nga leproza. Ndodhi shumë më vonë, që kur shkrova për të diku, leproza nuk ndolli më frikë tek unë, nëse kjo u jep përgjigje pyetjeve tuaja.
Unë shkruaj që të kalitem, të bëhem cop’, të mos jem më e rëndësishme, të shkarkoj veten – t’i lë vend tekstit e unë të ekzistoj më pak. Janë vetëm dy mënyra se si arrij që ta çlirojë veten nga vetja: e para është ideja për vetëvrasje dhe e dyta shkrimi.
Yourcenari thotë se shkrimtari arrin të bëjë diçka kur arrin t’ia qartësojë mendimet lexuesit, ta çlirojë nga ndrojtja dhe paragjykimi, ta vë të mendojë apo të ndjejë gjëra të cilat në të kundërtën nuk do t’i shihte apo ndjente.
Por, shkrimtarët e vërtetë janë të nevojshëm. Formësojnë atë që të tjerët e ndjejnë në një formë të çrregullt – s’do mend që regjimet totalitare i dëbojnë ata.
Cila është detyra e letërsisë, sipas mendimit tuaj?
Ta përfaqësojë atë që është e ndaluar. Ta thotë atë që natyrshëm nuk thuhet. Letërsia duhet të jetë skandaloze – sepse të gjitha aktivitetet e mendjes sot, duhet të jenë pak të rrezikshme dhe pak me aventurë. Poeti, e mishëron këtë rrezik, si dikush që për dallim nga ne të tjerët, nuk mbrohet nga jeta.
Shih Rimbaudin, Verlaine-n, ky i dyti pak më i vonshëm. Më i madhi akoma mbetet Baudelaire-i, të cilit iu deshën 20 poezi që të fitojë përjetësinë.
Në një intervistë keni thënë që duhet dalluar tiparet që e bëjnë të ndryshëm shkrimin femëror nga ai mashkullor.
Ka një lidhje të afërt dhe natyrale që gjithmonë i ka lidhur gratë me heshtjen dhe kushtimisht me njohjen e vetes, me vetëdijen. Është kjo ajo që e çon shkrimin e tyre drejt një autenticiteti të cilin nuk e kanë shkrimtarët burra. Një strukturë që lidhet përsosshmërisht me dijen e trupit ideologjik e teorik.
Thënë shkurt, meshkujt mund të themi lirshëm që janë më të lidhur me dijen, e cila kuptohet si bagazh kulturor?
Dhe pashmangshëm me pushtetin, me autoritetin, të cilat në vetvete nuk lidhen me shkrimin origjinal. Shih se si shkruan Roland Barthes për dashurinë. Fragmente fascinuese, të përpikta, inteligjente e letrare, por të ftohta. Flet me fjalët e dikujt që e njeh dashurinë vetëm duke lexuar për të apo duke e vrojtuar nga larg, por pa e ditur rrugëtimin e saj, pa ia njohur impulset, dhimbjen që bartë. Nuk ka diçka nga shkrimet e tij që nuk është e kontrolluar skajshmërisht. Ndoshta vetëm falë homosekualitetit të tij Proust-i duke e shtyrë veten drejt kthinave të pasionit, arriti të bënte letërsi.
A nuk mendoni se po e teproni pak?
Me shkrimin mashkullor, nënkuptoj shkrimin që bartë rëndesën e ideve. Proust-i, Stendhal-i, Herman Melvielle dhe Rousseau nuk kanë gjini.
Flasim pak, për marrëdhëniet e tua me Raymond Queneau-në. Ke treguar se si je zënë disa herë me të pas gjykimit që i bëri librit tuaj “Rrethi”, duke ju kritikuar për një romantizëm të tepërt, kur në fakt ju donit të linit një gjurmë të madhe materialiste në të.
Në rastin në fjalë, ai vërtetë nuk e kuptonte. Jo më shumë se ata që e lexojnë librin si një histori dashurie…
Çfarë kujtoni tjetër nga Queneau dhe nga takimet me të?
Më pëlqente. Konsideroj që “Zazie në Metro” është një libër i jashtëzakonshëm. Por shpesh e pyes veten: A thua cili do të ishte përfundimi i Queneau-së nëse nuk do ti druhej vetvetes, boshllëkut të tij mendor?
A ke folur ndonjëherë për shkrimin gjatë kohës kur takoheshit me të?
Ai kishte mënyrën e tij se si trajtonte dorëshkrimet që vinin në Gallimard. Thoshte se mjaftonin disa faqe që të krijonte idenë për to – jo aq në perceptimin se a është një libër i mirë apo jo, por më shumë në atë se a kishte të bëjë më një autor amator e egocentrik, që përvidhej ndër rreshta si një vajzë e vogël kur shkruan ditar, apo ishte në fakt një autor origjinal, për të mos thënë – i mirë. Një shkrimtar, më thoshte, është dikush që e kupton që nuk është i vetëm në përballje me tekstin.
Cilat ishin marrëdhëniet tuaja me shkrimtarët e Nouveau Roman – Nathalie Sarraute, Alain Robbe – Grillet, Claude Ollier, Claude Simon?
Ata ishin tejet intelektualë për mua. Bazoheshin në një teori letërsie e cila ua nënshtronte edhe imagjinatën. T’ju them të drejtën nuk kam pasur kurrë ndonjë mendim në atë aspekt, për të cilën mund të thoja diçka…
Nathalie Sarraute[2], është një nga miket e mia të përzemërta. Sigurisht, gjithmonë kam pas menduar se ta zëmë esetë për Dostojevskin i kishte më të mira se romanet të cilat gjithmonë i ka tejet cerebrale. Para ca viteve, filloi të shkruante edhe me stil autobiografik. Po kush nga ne e ka lexuar “Fëmijëria”? Thonë që shiti disa kopje. [3] Edhe Robbe-Grilleti[4] shkroi pjesën e tretë të sagës së tij familjare. Por ma thoni, a flasin ende për librat e tij në Itali? Pajtohem, ai është një njeri brilant, një entuziast i pashoq… Më kujtohet si njëherë, pak si i hamendur, sepse ashtu ishte natyra e tij, pa qëllime të këqija, më akuzoi se isha përsëritëse.[5] Sikur se përqendrimi në tema të caktuara, nga një libër në tjetrin, nënkuptonte një imagjinatë të kufizuar. Pa dyshim i thashë, secili tekst i ri që shkruaj, zëvendëson një tjetër, e amplifikon, e modifikon.
Qarkullonin ca fjalë në vitet e 50ta, në kohërat e romaneve “Muri i detit” apo “Moderato Cantabile”, për disa afinitete tematike dhe stilistike mes jush dhe Ecole du Regard.
Kjo është një temë të cilës nuk dua ti qasem. Unë krejt çka them është që mjeshtrit më të mëdhenj për mua do të jenë shkrimtarë të tjerë : Dialogu i Hemingway-t, Analizat mbi dashurinë nga Mme de La Fayette dhe Benjamin Constant, më pas Faulkner-i dhe Rousseau.
Portret i Marguerite Duras
C ‘mendim keni për autorët e letërsisë bashkëkohore franceze, siç është Philipe Sollers, Michel Tournier, Michel Leiris, Michel Butor?
Kush i lexon ata? Mendoj që janë të mërzitshëm. Kur bie fjala për njerëz si Butor-i, pas librit “La Modification”, nuk besoj që i ngeli diçka pa thënë. Sollers është tejet i kufizuar[6], dikush që krejt çfarë bën është tenton të tërheqë publikun dhe ta bëjë veten të rëndësishëm përmes skandalizimit të borgjezisë me tema të cilat sot nuk e shokojnë askënd. Prandaj edhe nuk mund të jetë dikush me vetëbesim.
Sigurisht që e di mirë që këta njerëz nuk më durojnë dhe aq. Janë ziliqarë, sikur të gjithë kritikët, të cilët do të më drejtojnë pushkët sa herë që unë shkruaj në gazeta apo shfaqem në televizion, të gatshëm të më sulmojnë, ngjashëm siç bënë vitin që shkoi, kur po flisja mbi librat dhe kinemanë me Jean Luc Golard-in.[7]
Në asnjë formë nuk do të mund të shkruajnë një libër si “The Ravishing of Lol. V Stein”.
A njiheni me të ashtuquajturit “filozofët e rinj”?
Nuk është se nuk më pëlqejnë, përkundrazi. Por kam përshtypjen se janë të rinj provincialë e të prekur nga “Parisianizmi” dhe njëfarë snobizmi i krahut të majtë. Mund të them, që kjo i përkufizon mjaftueshëm, aq më tepër kur vjen nga dikush si unë që ka jetuar në kohëra të tjera, e që karakterizohen për një thellësi tjetër kulturore.
Përpara se të ndërronte jetë Marguerite Yourcenar, ju ty dyja ju kanë konsideruar shkrimtaret më të spikatura të Francës.
Yourcenar-i ishte anëtare e akademisë franceze, ndërsa unë jo. Cfarë mund të shtoj tjetër. “Kujtimet e Adrianit” është një libër i mrekullueshëm. Për mendimin tim, përjashto kapitullin “Vitet e arta”, pjesa tjetër është e palexueshme. Hoqa dorë diku nga gjysma.
Shpesh, më kanë ngatërruar me të në rrugë. Më thoshin: “Ti je ajo shkrimtarja belge?” Po – Po – përgjigjesha duke kërkuar mundësinë e parë të zhdukem dikah.
Ç ‘mendim keni për letërsinë e angazhuar, ku përfshihet edhe vepra e Albert Kamysë?
Siç e kam thënë diku, shkrimtarët bashkëkohorë më mërzisin. Kam rënë në përfundim që të gjitha veprat e tij janë të ndërtuara në të njëjtën mënyrë, me te njëjtën hile, me të njëjtën objektivë moralizuese. E konsideroj të mërzitshme sa nuk mund ta përshkruaj, idenë që letërsia mund të konceptohet si mënyrë për të mbështetur një argument.
Flasim pak për marrëdhënien tuaj me Jean Paul Sartre.
Besoj që Sartri ka qenë arsyeja e një prapambeturie kulturore e politike, për të cilën më vjen keq. Ai e shihte vetën si njëfarë pasardhësi i Marksit, si interpretuesi i vetëm i vërtetë i mendimit të tij – prej nga rrodhën kaq shumë paqartësi ekzistenciale. Nëse ju bie në mend Joseph Conrad, Sartrin as nuk do ta konsideroni shkrimtar për të qenë. Sot ai është një figurë e izoluar, e anatemuar në ekzil, pa pëlqimin e tij. Para luftës, një intelektual supozohej t’i bashkohej Partisë, siç bëra edhe vet, por në vend të aktivizmit me të cilin duhej të merrej, Sartri u mor me të ashtuquajturat “mëkate intelektuale” – në të cilat ndodhej edhe vet.
Nga vizitorët tuaj të shpeshtë të viteve të 50ta ishte edhe Georges Bataille.
Ne ishim miq të mirë, por asgjë nuk ma lëkundë bindjen apo nëse mund të them dyshimin që Bataille kishte diçka shumë të krishterë brenda vetes. Njëfarë paqartësie e cila i vërehet në vepra, sikur ta ketë munduar një ndjenjë faji e cila në një anë e mundonte e në anën tjetër e fascinonte. Edhe shkrimet e tij erotike e konfirmojnë këtë që po them – ndonëse e konsiderojnë si një shkelje kushtimisht të jashtme. Reflektohet në letra një lloj kënaqësie sterile, e jo një kënaqësi që dikush e ndjen në mish.
Sa i përket gjuhës, madhështia e Batailles-it, peshon më shumë në mënyrën se si “nuk shkruan” kur në fakt shkruan.
Mungesa e një stili në “The Blue Noon” më shumë ka të bëjë me dëshirën e pashmangshme që të sheshojë gjithë memorien letrare përbrenda vetvetes. Prandaj personazhet e librit të çliruara nga llumi i individualizmit borgjez, përplasen me nihilizëm, drejt një “shpërbërje të vetes”…
Ju keni kaluar shumë kohë me shkrimtarë e intelektualë italianë, si Elio Vittorini, Italo Calvino, Cesare Pavese dhe Gulio Einaudi. E njihni mirë Italinë, meqë keni kaluar pushimet shpesh atje në vitet 50 e 60. Ç ‘mendim keni për letërsinë bashkëkohore italiane?
E ndala së lexuari diku në mes të viteve 60. Nuk mund ta mohoj që kishte emra si Vitaliano Brancati, Italo Sveno dhe Carlo Emilio Gadda. Të them të drejtën sikur Vittorini të linte Italinë do të ishte bërë më pak provincial.
Keni shprehur një pëlqim për Elsa Morante, i cili dihet botërisht.
Po ke të drejtë. Libri i saj La Storia, që ka në qendër një grua që ecën me një fëmijë e një qen, nëpër rrugët e shkatërruara nga bombat, reflekton një imazh që nuk mund ta heq nga sytë. Besoj që e desha shumë Moranten për këtë që më dha dhe atëherë kur desha ta takoj e të flas për gjurmën që më la ky libër, ajo vdiq dhe nuk arrita t’ia them kurrë.
[1] Marguerite Yourcenar, “Me sy të hapur: Bisedë me Mathieu Galey (Boston: Beacon Press, 1984), f.121
[2] Nathalie Sarraute. “Epoka e Dyshimit”, (New York: G, Braziller, 1963)
[3] Nathalie Sarraute, Fëmijëria, (New York: G. Braziller, 1985). Me këtë libër Sarraute shënoi suksesin e saj të parë.
[4] Robbe- Grillet ishte në fakt në shkrim e sipër të asaj pjese. Dy pjesët e tjera “Le Miroir qui revient (1985) dhe Angelique ou l’Enchantement (1988, kishin parë dritën dhe ishin botuar nga Editions de Minuit.
[5] Në një intervistë më të vonshme me Irene Frain e cila u bota në revistën Lire (Korrik-Gusht 2000), Robbe-Grillet kishte thënë: “Në fillim ishte një grua gazmore, e afërt dhe plot gjallëri. Diku ka fundi, iu mvesh një karakter me krenari për të cilën besoj që kanë folur plot. Secili shkrimtar normal duhet të ketë bindjen se është më i miri. Marguarite Duras nuk bënte dallim, por thjeshtë e kishte të pamundur ta kuptonte që edhe shkrimtarë të tjerë ishin gjithashtu.
[6] Philipe Sollers botoi një artikull në gazetën Le Nouvel Bservateur 1994 e quajtur “Duras medium”. Ajo u rishtyp më 2001 dhe u botua edhe në një dosje te vecantë te “Le Monde” të quajtur Marguerite Duras, Zeri dhe Pasioni, f.85 ku shkroi:
Librat e Duras janë litani, magji, por fundja kush po e magjeps kë? Televizioni, vet Marguarite Duras? CIla është e vërteta, ku është pushteti?
Vite më pas, ai dha një intervistë mjaft të sinqertë dhe fascinuese për Jean-Francois Kervean, për nderë të biografisë se Laure Adler e cila po botohej. Ndër të tjera Sollers thotë: Problemi “Duras” më bën përshtypje mbase sepse ajo është personazhi i një France në të cilën unë nuk e shoh vetveten. Ajo na shpie në fillim në problemin e kolonializmit – si në rastin e Indokinës, dhe pastaj nën emrin Donnadieu, e prezanton veten si kampione të kolonializmit francez. Libri i saj është njëkohësisht eksplicit në këtë pjesë. Ajo është një shkrimtare e arrirë, me fuqi të konsiderueshme zbuluese, në kuptimin që ajo e di se kur një medium bën “zbulime”. Letërsia e saj është më shumë sipas një rendi fallxhor se sa një ushtrim i ndërgjegjshëm gjuhësor. Ajo ka nga një forcë, nga e cila burojnë gjithë ato vrima hipnotike, të cilat kur transferohen në ekran si në India Song apo Hiroshima mon amour, mbërrijnë një nivel të tillë talljeje dhe patosi, sa që edhe një fëmijë I vogël mund të kërcejë e të thotë “Shih, perandori qenka zhveshur”. Do të thoja se kjo marrëdhënie i takon një stili hierarkik të sjelljes dhe një mënyrë hipnotizuese e vetvetes dhe e një kombi, që realisht do të thotë diçka….Çfarë shoh tek Duras-i është diçka e fuqishme, shumë këmbëngulëse, autoriatre dhe e instrumentalizuese e cila për veshin tim tingëllon madje false. Gjithmonë e kam pyetur vetën, nga vjen gjithë ky falsistet. Le të vazhdojmë…Ajo e futi veten në atë që më shokoi më së tepërmi, ajo që e quaj pseudo-judaizëm. Më vjen keq që e dëgjoh në këtë mënyrë, por në filozemitizmin e saj të proklamuar, mund të vëresh një mbi përkushtim, i cili për mendimin tim vjen për shkak se ajo nuk e kishte njohur si duhet Holokaustin. Ky faj pastaj të shpie drejt një vet-terrorizimi dhe shfaqet si përpjekje për tu dukur më hebre se vet hebrenjtë. Kështu ndodhte me Durasin. Në vitet e 70 takoheshim herë pas here. Tel Quel ishte afër Saint-Benoit dhe shpesh shkonim për kafe në Pre-aux Clercs. Kishte një qasje pozitive karshi meje. Ishte epoka e feminizmit ajo…Përgjithësisht ishte e sjellshme. Ndoshta edhe pinte shumë po nuk ishte rëndësi. Pastaj ndodhi shpërthimi, me botimin e librit (Libri i Sollers-it) “Gratë”. Libri pati ndikim të madh. Ishte periudha kur pas një viti ajo u bë titull gazetash me librin e saj “Dashnori”. Mitterand-i erdhi në pushtet dhe ajo u bë Sibila e Pallatit të Elizesë, profetesha e tij…Pas librit “Gratë” ajo më pa si një plagë në peisazhin e saj dhe si diçka që duhej shkatërruar. Seç ka një ftohtësi dhe një ashpërsi në personalen e saj, sa më duket se transcendenca e saj është e sforcuar. Mendoj që është e trishtë, si dikush që e përshkruan veten specialiste të dashurisë të duhet të pyes veten “Pse jam kaq e lazdruar?”…Librat e saj janë të fuqishëm e hipnotizues. Por mendoj që koha do ti vjetërsojë keq. Filmat e saj pastaj janë të pashikueshëm. I njëjti fat i pret edhe librat. Është një lloj letërsie që me gjithë përsëritjen duket artificiale dhe e fryrë. Gjithmonë e kam ndjerë dëshirën që ka për dominim, madje edhe në telefon. Nuk më pëlqen aspak kjo qasje. Nuk mund të imagjinojë që Kafka ka qenë i tillë.
[7] Colette Fellous organizoi një takim mes Jean-Luc Godard-it dhe Durasit më 2 Dhjetor 1987. Biseda njëorëshe u filmua nga Jean-Daniel Verhaeghe dhe u transmetua si pjesë e programit të FR3 më 28 dhjetor 1987. Folëm për filmin e Emily L dhe Godard-it dhe pjesë të kësaj interviste u botuan në Le Magazine littéraire, në qershor 1990.
