Siç shkruan poeti John Milton në poezinë e tij Parajsa e Humbur, Adami e Eva pasi që kafshojnë mollën e ndaluar, që të dy i gjejmë duke “vajtuar pasojat e teprimit”. Duke e quajtur Rënien e tyre nga Parajsa si teprim, çka Milton-i nënkupton është se ky veprim ishte sa mëkat – thyerje e një rregulli absolut – aq edhe një akt pangopësie: duke e ngrënë mollën ata hëngrën në sytë e Zotit më shumë sesa që duhej. Ndoshta kjo është ajo çfarë Blake aludonte kur shkroi në “Fjalë të Urta prej Ferri”, se “Rruga e teprisë çon kah Pallati i Urtësisë”. Përmes teprimeve të tyre Adami e Eva mësuan diçka fundamentale lidhur me natyrën e tyre, gjë që duket se doli të jetë një mësim që i tejkaloi pritjet e tyre; mësuan se, për dallim nga kafshët tjera në natyrë, ata dy ishin krijesa që bien në mëkat. Përmes veprimit të tyre mësuan më shumë sa për vetën aq edhe për Zotin; kuptuan se çfarë ndodhë kur thyhen rregullat e Tij, e po ashtu zbuluan se në fakt njeriu edhe mund t’i thej rregullat e Tij; për më shumë, panë se sa të lirë mund të jenë, e se çfarë Krijuesi ishte Zoti i tyre. Shpresa e tyre e vetme pas Rënies nga Parajsa, u thot kryeengjelli Mikaeli, është “ta respektojnë / rregullën e mosteprimit me asgjë”; tash e tutje ata duhet të “ushqehen në masë, e jo si grykës në vetëkënaqje”. Në njëfarë mënyre, mesazhi duket të jetë i thjeshtë: mësimi që duhet të nxjerrim nga teprimet tona është se nuk duhet tepruar; por Milton-i na bën të ndalojmë për një moment kur lexojmë se si i vë në skaje të kundërta virtytshmërinë e “ushqimit në masë”, në njërën anë, dhe lezetin e “grykësisë së vetëkënaqur”, në anën tjetër. A duam të jemi të matur apo guximtarë, të mirë e të arsyeshëm, apo hedonistë? Jo shumë kohë më parë një grup njerëzish të moshuar u pyetën përmes një anketimi nëse ishin pishman në jetë, dhe shumica u shprehën se ishin pishman që çuan një jetë tej mase të virtytshme.

            S’mund të flitet për fenë pa përmendur teprimin; që nuk do të thotë, padyshim, se të gjithë fetarët janë fanatikë. Por ajo që mund të thuhet është se çdo fetar i përkorë është disi tepër i lidhur me besimin e tij. Aq sa nganjëherë sakrifikojnë jetën e tyre dhe atë të të tjerëve në emër të besimit të tyre; lidhja që kanë me zotat e tyre duket të jetë lidhja më e fuqishme, më e rëndësishmja që kanë në jetë. E nëse njeriu mund të lidhet kaq fort me një zot, atëherë ky zot duhet të jetë shumë më shumë i fuqishëm sesa ata që i besojnë; në fakt, zotat zakonisht cilësohen si të gjithëdijshëm e të plotfuqishëm. Kështu, për standardin njerëzor zotat janë skajshmërisht të fuqishëm, edhe pse zakonisht i konsiderojmë zotat e të tjerëve si të tepërt në fuqinë e tyre, kurse të tonët të fuqishëm aq sa duhet, tamam. Porsa të fillosh të lësh të kuptosh, sikur bën Milton-i në Parajsën e Humbur, se Zoti mund të jetë tejmase i rreptë në ndëshkimet e tij, do ta gjesh vetën në pozitën e çuditshme të atij që synon ta gjykojë Zotin. Dikur ishte punë e perëndive të vlerësonin se çka ishte e çka jo e tepërt në jetë. Me fjalë tjera, dhe si rrjedhojë, çdo iniciativë për të përshkruar veprimin e dikujt si të tepërt ose jo ngjason disi me një rol prej zoti; Zoti e dallon një teprim posa ta vërej; preokupimi i Tij kryesor, në mos të themi se obsesioni i Tij kryesor janë pikërisht teprimet tona. Filozofi Charles Taylor shkruan se, jeta e zakonshme e një besimtari udhëhiqet nga qëllimi për “t’i përmbushur synimet e parashtruara nga Zoti, që në fund çojnë kah madhështia e Zotit. Kjo nënkupton, natyrisht, se besimtari në jetë përmbushë detyrimet e përcaktuara nga Zoti, duke iu shmangur mëkatit, pangopësisë e teprimeve tjera. . . se njeriu jeton për Zotin.” Zoti, pra, është ajo fuqi që vendosë se çka është e çka nuk është e tepërt në jetë, sa dhe si do të dënohen shkeljet ose teprimet në formë të mëkateve. E shprehur në trajtën e saj më të skajshme, jeta religjioze ka të bëjë me Zotin dhe teprimet e krijesës së Tij.  E kur gjykojmë të tjerët se po veprojnë jashtë mase, si besimtarë këtë njohuri se çka na qenka ky teprim e marrim nga Zoti. Sipas këtij parimi, Zoti nuk e tepron, jemi ne ata që e teprojmë.

Por, nëse nuk jemi besimtarë dy gjëra na bien në sy: e para, zotat duket se për nga natyra na qenkan të skajshëm – tepër të rreptë, tepër dashurues, kërkojnë për së tepërmi, si dhe paskan nevojë të tepërt për devotshmërinë e njerëzve; dhe e dyta, se besimtarët, qofshin edhe ata më të moderuarit, duket se udhëhiqen nga një besim i tepërt në zotat e tyre, dhe nuk durohen derisa t’i kenë kënaqur të gjitha kërkesat e tyre. E të mos flasim pastaj për gatishmërinë e tyre mbresëlënëse për t’ia falur Zotit çdo gabim. Skeptikët e fesë, ata të cepit ekstrem, shpesh patronizojnë kur këto sjellje të besimtarëve i shohin si fëmijënore; thua se besimtarët – shumica dërrmuese e njerëzve që kanë jetuar ngaherë në këtë rruzull – na qenkan njerëz që s’ia kanë dalë kurrë të rriten e të lirohen nga frika ndaj prindërve të tyre, sikur na qenkan njerëz që s’e paskan tejkaluar dot ndarjen emocionale nga prindërit, me gjithë humbjen e dashurisë dhe sigurisë që kjo megjithatë sjellë me vete. Ku e marrin skeptikët njohurinë se diçka na qenka e tepërt? Si mund ta dijë kushdo se çfarë na qenka besim fetar i tepruar? A nuk nënkupton të besuarit një veprim apo gjendje shpirtërore që s’mund të teprohet, që në vetvete ka të bëjë me një lloj mase? Ngjashëm si skepticizmi që  nënkupton se njeriu kurrë s’mund të mos besoj në diçka mjaftueshëm; kur vendosim se çka të besojmë e çka jo duhet t’i mbledhim mendtë mirë. A nuk besojmë për së tepërmi në shkencë sot e kësaj dite? I quajmë njerëzit fanatikë të fesë kur besojnë në gjëra në të cilat nuk besojmë vetë, ose kur besojnë ndryshe në ato gjëra krahasuar me mënyrën tonë të të besuarit. Të kujtojmë se Zoti nuk quhet besimtar fanatik nga ata që i besojnë! Fundamentalistët islamikë janë të mendimit se ne besojmë për së tepërmi në liritë demokratike dhe konsumin kapitalist; ne jemi të mendimit se ata besojnë për së tepërmi në Islam. Të kujtomë gjithashtu ama se shpresa kryesore e liberalëve modernë është që njerëzit të kenë mundësinë të shkëmbejnë me njëri tjetrin mbi tema që për ata kanë rëndësi të veçantë pa ngritje gjakrash e pa u vra njëri me tjetrin. A mos edhe ne po besojmë për së tepërmi pikërisht në këtë të fundit që posa thash?  

Ajo që deri para pak kohe për shumicën e njerëzve çonte më së shumti peshë ishte lidhja e tyre me zotat; e të mos harrojmë se zotat gjithmonë kanë kushtëzuar ekzistencën e tyre me sakrificën njerëzore; prandaj, një prej gjërave që njerëzit kanë arritur të bëjnë për ta garantuar këtë ekzistencë zotash, është të sakrifikojnë jetën e tyre si dhe atë të të tjerëve. Nëse mendojmë se kjo është e tepërt – nëse tmerrohemi nga kamikazët e Lindjes së Mesme, ose Budistët që i vënë zjarrin vetit në Vietnam – athua po themi diçka më shumë sesa thjesht: kjo është një marrëzi e papranueshme që duhet ndaluar me çdo kusht? Me fjalë tjera, athua po e përdorim idenë e teprimit si lloj dredhie retorike për të thënë se në fakt një gjë e tillë nuk duhet të ndodhë hiç, se veprime të tilla në fakt na bëjnë të dyshojmë te vetvetja? Mënyra se si njerëzit i përdorin besimet e tyre fetare për të bërë veprime të caktuara – për të vepruar në emër të fesë së tyre – duhet të na bëj të mendojmë jo vetëm në atë se çka u dashka të besojmë, por çka është besimi në të vërtetë? Ashiqare besimi duket se mundësoka te vrasësh tjetrin. Ama besimet fetare edhe ndodh që janë mekanizma menaxhimi – që legjitimojnë ose përkufizojnë – përmasat e teprimeve tona.

Kështu, shikuar nga këndvështrimi psikoanalitik, s’mjafton të thuhet se religjioni është vetëm zgjidhje për ata që kanë frikë nga të qenët i rritur, siç konstatonte Freud-i. Duhet të themi gjithashtu se përmes religjionit i delegojmë figurës së Zotit të gjitha teprimet që na shqetësojnë te vetvetja, e që në vija të trasha janë ato teprime që kryesisht kanë të bëjnë me dashuri të tepruar ndaj vetes dhe të tjerëve, si dhe me zellin e tepërt që kemi për të ndëshkuar. Zoti në këtë këndvështrim vjen e na heq barrën e zellit për ta tepruar që mbartim mbi supe, zell ky që lyp shumë nga vetja jonë, që kërkon nga ne të jemi gjithnjë e më të mirë sesa që jemi, gjithnjë diçka më shumë sesa që momentalisht arrijmë të jemi; shkurt, një zell tejmase moralist.

Të mos harrojmë se Zoti është gjithashtu ajo qenia për të cilën kurrë nuk bëhemi të tepërt. Kështu Zoti shndërrohet në burimin kryesor të një garancie kundrejt shqetësimit tonë se jeta na qenka megjithatë e papërballueshme, e tepërt. Pa Zotin, pra, kemi ndjenjën se jemi të shkapërderdhur. Nëse Zoti ka vdekur, gjithçka qenka e lejueshme; veç mendimi se kjo mund të jetë e vërtetë shqetëson, pjesërisht sepse kur Zoti ishte gjallë përshtypja ishte gjithashtu se lejohej gjithçka. Kur Dostoyevsky shkroi se “nëse Zoti nuk ekziston, gjithçka është e lejueshme” ajo çfarë lihej të kuptohej me këtë është se pa Zotin do ta tepronim në jetë si kurrë më parë. Nëse Zoti vënka limite, ne njerëzit qenkemi potencialisht të pakufishëm, të tepërt për vetveten. Gjithashtu, bën të mendohet sikur nuk duruakam dot kompleksitetin e mendjeve tona, me krejt ato nevoja e dëshira e besime e ndjenja që na zihen e përzihen përbrenda. Do të ishte vërtet çlirim të paramendohej ngushtimi i mendjes, të liroheshim prej krejt mëdyshjeve, të koncentroheshim dhe kaq; të bëheshim, siç thotë poetit Wallace Steven, “perandorë të një ideje të vetme.”

Adamit dhe Evës u interesonin dy ide: u interesonte Zoti dhe si t’i bindeshin ligjeve të Tij; dhe gjithashtu interesoheshin për dijen që Ai ua ndalonte (padyshim, ka gjasa që Zoti ua nxiti interesimin e tepërt në këtë dije duke ua ndaluar atë). Ajo që Milton-i quan “tepria e tyre” konsiderohet nga skeptikët e religjionit si pikërisht gjëja që i çoi Adamin e Evën kah liria; nga besimtarët, në anën tjetër, shihet si rruga e pakthim që ata morën drejtë mëkatit dhe vdekjes. Jemi apo jo të krishterë, problemi me prirjen tonë kah teprimi me gjithçka filloi ditën kur religjioni u propozua si zgjidhje e këtij problemi. Ose i shpikëm religjionet për t’i menaxhuar pasojat e teprimeve tona, për t’iu gjetë kundërpërgjigje dëshirave të tepërta e brishtësisë së tepërt në gjithëdijen e plotfuqinë e zotave dhe ligjeve të tyre; ose religjionet kanë ardhur e janë bërë me kohë më shumë problem sesa zgjidhje. Në vend se të tiranizohemi nga nevojat tona e nga mungesa e resurseve, tiranizohemi nga zotat dhe ligjet e tyre, si dhe nga besimi që kemi për ta; alkooliku i shëruar fillon e bëhet i varur në vet programin Alkoolikët Anonimë, duke çuar kështu një varësi në tjetrën. Prandaj vlen të pyesim se në jetë zgjidhje për çka na qenkan teprimet, ose tentativë për të zgjidhur çka: shkurt e shqip, cili është problemi që po dojmë ta heqim qafe duke e tepruar me këtë apo atë gjë? Është parashtrimi i kësaj pyetje që krijon hapësirën për të ashtuquajturin fanatizëm fetar të na thotë diçka mbase edukative.

Fillimisht, duhet theksuar se do të ishte një teprim i pashembullt të sugjeronim se të gjithë fanatikët e fesë janë të njëjtë, madje të ngjashëm; bile veç përkufizimi i dikujt si fanatik fetar e vë përkufizuesin në pozitë të atij që e ditka se cila na qenka mënyra e duhur për të besuar. Një “fanatik” na është sipas fjalorit anglez të Oksfordit “i inspiruari” ose “i pushtuari” prej një “hyjnie apo djalli”, dikush që është “ndërkryer”, apo “i kapluar nga një entuziazëm i tepërt e i pavend”; dikush pra që zor të na hyj në qejf. Dua të mendoj se fanatikët fetarë janë njerëz që janë në gjendje të bëjnë gjithçka të mundur, qoftë edhe dëm, për t’i mbrojtur dhe promovuar besimet e tyre fetare, besime këto që përbëjnë esencën e asaj që në jetën e tyre është e rëndësishme. Çka na qenka ajo që i shtyen njerëzit të besojnë e të veprojnë kësisoji (shumë njerëz, bie fjala, ndihen ngjashëm karshi fëmijëve të tyre e kurrkush s’i quan “fanatikë të fëmijëve”)? Mendoj se ka tri pikëpamje prej së cilave mund të vështrohet puna e të ashtuquajturve fanatikëve fetar. E para, besimi i tepërt lind nga nevoja për ta mënjanuar mëdyshjen e tepërt, sikur fanatiku thotë: “Nëse nuk insistoj në besimin tim me çdo kusht, krejt bota do ta marr vesh se sa i pasigurt, i mjerë, konfuz apo i zbrazët jam.” Bindja apo besimi i thellë në diçka është ilaçi që i shkruajmë vetës kundër infektimit me dyshime. Mund ta quajmë këtë “teprimi si garanti”; aty ku ka veprime sjellje, besime apo bindje të tepruara, me një fjalë përreth çdo teprimi me diçka mbizotëron paqartësia po aq e tepërt.

Së dyti, besimet e tepërta nevojiten për t’i mbushur mendjen të tjerëve, sikur fanatiku thotë: “Gjëja më e rëndësishme në jetë për mua do të hasë dosido në vesh të shurdhët, ose nuk do të merret parasysh, ose s’do bëhet kurrë temë, bile as që do të vërehet në botë sikur nuk ngrita zërin e nuk e thash fuqishëm që ta marrin vesh të gjithë.” Mund ta quajmë këtë teprimi për të siguruar njohje nga të tjerët; kudo që ka veprime, sjellje, besime apo bindje të tepruara ka edhe drojë të madhe se individi është disi i padukshëm, se askush s’po i kushton vëmendje. Nga të dyja këto pikëpamje shihni se si fanatiku del të jetë njëfarë strategu, si dikush që ka njëfarë projekti; si dikush që e di se çfarë do të thotë, e të arrijë. Të jesh i tepërt në fjalë apo sjellje, në retorikë nxitëse apo veprime të dhunshme është formë e komunikimit; është përpjekje për të konvertuar tjetrin me tjera mjete. Fanatiku fetar e di se sa ngjitëse është ta teprosh me diçka; fjalët apo sjelljet e tepërta na përndjekin deri në palcë, na e vizatojnë prezencën e autorit të tyre para syve tanë; teprimet e të tjerëve na bëjnë që të reagojmë për së tepërmi. “Priftërinjtë e hoxhallarët”, shkruante Nietszche, “ia kanë dalë edhe atë me një zgjuarsi të pashoqe ta studiojnë pothuajse shkencërisht pyetjen: si të arrihet kulmi i një emocioni?” Si t’i ngacmosh njerëzit emocionalisht deri në atë masë sa që më pastaj t’i manipulosh lehtë; e mënyra për t’i sjellë njerëzit deri te një emocion i fortë është ta teprosh me ta disi (me fjalë, vepra, besime, etj.). Përmes vetëflijimit kamikazët s’është që ia arrijnë t’i konvertojnë të tjerët në bindjet e tyre, thjesht bëjnë që feja e tyre të përcëllohet në kujtesën e të tjerëve aq sa të bëhet e paharrueshme, gjithëherë e atyshme.

Ka edhe një mundësi të tretë me të cilën dua ta përfundoj sepse më duket si më interesantja, edhe pse me gjasë e përmasave krejt tjera: fanatiku fetar është dikush për të cilin diçka te vetvetja, ose diçka në jetën e tyre, s’përballohet dot, është e tepërt; e me qenë se individi i tillë nuk e di se çka ka, fakti që nuk e kupton e shqetëson, e bën të orvatet ta gjejë, ta izolojë shkakun e këtij shqetësimi sa më shpejtë që është e mundur. Është mu këtu ku furnizimi kryesor i qartësimeve vjen nga kultura. Për shkak se një gjendje frustrimi s’mund të durohet gjatë – sepse ndodh që individi është me të vërtetë i rënduar, ashtu qysh lëngimet nga padrejtësitë në rrafshin personal e politik gjithmonë rëndojnë shpirtin – bëhet e nevojshme të merret një masë ekstreme, të gjendet një zgjidhje e shpejtë. Se si dikush nisë e beson në diçka na thotë më shumë për individin sesa besimi i tij. Në këtë pikëpamje, format tona të të tepruarit na e shpalosin faktin se sa e rrethuar nga errësira është njohja e vetvetes, dhe se si duke e tepruar me diçka vetveten e lëmë në hije; se si frustrimet tona, sado të çuditshme të jenë, është zor t’i izolojmë, t’i artikulojmë. Kudo dhe kurdo që e teprojmë me diçka në jetë është shenjë se diku fshihet një mungesë ende e pa artikuluar, e pagjetur. Fanatikët janë njerëz që kanë pritur gjatë për një gjë që me gjasë edhe nuk ekziston. Po të donim ta tepronim, mund të themi se ku ka një gjendje e stërzgjatur e frustrimit ka zgjidhje të gabuara. Nëse duam të kuptojmë se sa të varfër jemi, dhe si e fshehim këtë varfëri nga vetja, mjafton t’ua lëshojmë një sy teprimeve tona.

Adam Philips, psikanalist e shkrimtar, ka mbajtur dikur postin Psikoterapeut Kryesor për Fëmijë në Spitalin Charing Cross, në Londër. Aktualisht psikanalist në klinikë private, ai ligjëron në Departamentin e Anglishtes në Universitetin e York-ut. Phillips ka qenë redaktor i përgjithshëm i serisë së përkthimeve të reja të veprave të Sigmund Freud-it (Penguin Modern Classics) si dhe është autor i disa librave si Unforbidden Pleasures, Missing Out, In Writing, One Way or Another, On Balance, etj.