Asgjë nuk i bën njerëzit më të tepërt sesa kur flasin rreth teprimit. Shpesh ose jemi tepër kundërshtues, ose entuziazmohemi e ndizemi për së tepërmi kur dëgjojmë, për shembull, ndonjë lajm për orgjitë e fundit të të famshmëve, ose kur i rriten pagat menaxherëve e drejtorëve diku në ndonjë pozitë të naltë. Më tutje, askush s’mund të mbetet indiferent karshi teprimit me alkool; ose karshi pafundësisë së pornografisë në internet; të gjithë e njohim dikë që ha shumë, ose shumë pak, dhe secili prej nesh di, në të njëjtën kohë, për numrin gjigand të njerëzve në botë që s’kanë çka të hanë. Jetojmë të rrethuar nga skajshmëria – pasuri e varfëri të skajshme, seks e lakmi të skajshme, dhunë e besime fetare të skajshme. Nëse shekulli i XX-të mund të quhet, sipas titullit të librit të Eric Hobsbawm, Epoka e Ekstremeve, atëherë shekulli XXI duket se do të jetë Epoka e Teprimeve.

Kur njerëzit bëhen ekstrem ata i shtyjnë gjërat deri në kufi; por kur e teprojnë i shtyjnë gjerat përtej kufijve.

Qëllimi im në këtë cikël esesh është eksplorimi i frikës dhe i urrejtjes, si dhe i magjepsjes dhe i zellit që kemi për të tepërtën, e për teprimin në të gjitha format e tij. Gjithashtu, dua t’i kushtoj vëmendje një aspekti të çuditshëm që e karakterizon teprimin, aspekt ky që shpërfaqet ndoshta më së miri në konsumerizmin e skajshëm të shoqërive perëndimore, ose edhe në fanatizmin fetar e anti-fetar në kulturën bashkëkohore; e ky aspekt ka të bëjë me faktin se tepria është ngjitëse. Asgjë nuk i bën njerëzit më të tepërt sesa kur ata flasin pikërisht rreth teprisë.

Sikur shumë fjalë që i përdorim përditë me lehtësi, “tepria” ka kuptim më të vjetër sesa që mendojmë. Fjalori i Oxford-it i Gjuhës Angleze, për shembull, daton kuptimin më të hershëm, qysh në shekullin e XV-të, dhe më të fjalëpërfjalshëm të fjalës ‘excess’ (ekses, tepri) si “shkuarje jashtë ose tutje”; pra ‘excess’ (dalje, teprim), në përdorimin e saj origjinal, del të jetë e kundërt me “access” (qasje, hyrje). Edhe kjo, mendoj unë, është diçka që duhet ta mbajmë në mend: aksesi (qasja), po të doni, mund të kuptohet si liria për të hyrë; eksesi (tepria) është liria për të dalë. Atëherë, jashtë çkaje paskëshim dalë kur jemi/bëhemi të tepërt në ngarendjet tona?

Edhe në këtë pyetje fjalori mund të na hyjë në punë, kësaj here me shpjegime që i hasim më shpesh: kur jemi të tepërt, kur e teprojmë, ‘dalim nga suazat e së zakonshmes [ose] të arsyes’, ‘i kalojmë përmasat’ e diçkaje, shkojmë përtej të ‘drejtave’ tona; në këtë mënyrë përfshihemi në atë që fjalori e quan ‘shkelje ekstravagante të ligjit, mirësjelljes, ose moralit’, bëhemi fajtor për “sjellje të papranueshme”.

Kur jemi të tepërt, në çfarëdo mënyre, dalim nga ajo që konsiderohet sjellje e pranueshme; dalim nga vetvetja, madje braktisim versionin e vetes që supozohet se duhet të jemi. Këtu mund të pyesim menjëherë, e nga vijnë standardet e një sjelljeje të pranueshme, përfytyrimet tona për një vetvete ashtu siç po u dashka të jemi? Përgjigjja është: nga shoqëria në të cilën rritemi. Teprimi, siç na kujton fjalori, nuk është thjeshtë shkelje e ligjit, mirësjelljes, ose moralit, ai poashtu është shkelje ekstravagante e ligjit, mirësjelljes, e moralit. Kështu pra, teprimi, ose eksesi, ngërthen në vete një mori përvojash e veprimesh që shtrihen nga ekzagjerimi e deri te thyerja e ligjit, nga lavdërimi deri te gjenocidi. Njeriu anoreksik si  kamikazi, ashtu fëmija që vazhdimisht kërkon vëmendje dhe kumarxhiu kompulsiv, apo edhe njeriu që ka më shumë para sesa që i vyejnë, e po ashtu edhe beqari që i përmbahet seksit, të gjithë këta janë të përfshirë, në forma të ndryshme, në shkelje ekstravagante të ligjit, mirësjelljes, ose moralit; edhepse, natyrisht, ata vetë mund të mos e shohin sjelljen e tyre si shkelje. Edhe kjo e fundit është e rëndësishme kur flasim për teprinë: ajo që për një njeri është e tepërt, eksesive, mund të jetë për tjetrin thjeshtë mënyrë e zakonshme e të jetuarit.. Besimtarët e devotshëm, nga pikëpamja e tyre, nuk janë duke e tepruar me fenë; terroristët, gjithashtu nga pikëpamja e tyre, nuk janë duke e tepruar me reagimet ndaj padrejtësive që ata mendojnë se kanë pësuar. Vërtetë, një prej mënyrave për t’i përshkruar shumë prej konflikteve tona personale, politike e fetare është se gjithmonë dikush po mundohet ta bindë dikë tjetër se janë duke e tepruar: tej mase mizorë, tej mase të pa respekt, tej mase të padrejtë. Prandaj duhet ta mbajmë në mend se sa shumë prej asaj çka ne cilësojmë si të tepërt, të tepruar, ose eksesive, varet prej vetë definicioneve që i japim këtij cilësimi. 

Tutje, dua t’i hyjë më thellë asaj se çka mund të na japë ndjenjën, që mund të ngjallet në cilëndo situatë, se dikush është, ose po bëhet, i/e tepërt; si dhe, çfarë veprimi duam të ndërmarrim kur mendojmë ose ndihemi se dikush po bëhet i/e tepërt, ose po e tepron. Reagimi ynë i parë është shpesh dëshira për të ndëshkuar, madje shpesh për të ndëshkuar rreptë. E megjithatë njerëzit zakonisht ndëshkojnë njëri-tjetrin kur nuk dinë si të veprojnë ndryshe; gjë kjo që e bën ndëshkimin shpeshherë të pavend, një dështim të ngazëllyer të imagjinatës. 

Ndëshkimi është shprehje e dëshpërimit për vetë ekzistencën e rregullave, jo dëshpërim pse ato nuk zbatohen. Pra, jo vetëm se teprimi është në vetvete i përhapshëm, ngjitës, por gjithashtu, të tjerët, duke u bërë të tepërt, ose duke qenë të tepërt, na lejojnë edhe neve, na lirojnë madje, që të jemi ose të bëhemi vetë të tepërt.

Reagimet tona ndaj teprimeve të të tjerëve – qofshin ato në formë dhune, oreksi, ose besimi të tepërt – nxjerrin në shesh, siç do ta shohim më vonë, shumëçka rreth nesh. Të gjitha të vërtetat”, shkruan filozofi Alain Badiou, “thuren si rezultat i ektremeve”. Por, gjithashtu, ka edhe të vërteta qe thuren si rezultat i teprimit.

Por ndoshta një gjë që duhet ta kemi parasysh për teprimin është edhe fakti se sa në të vërtetë na rehaton ideja e saj; kur nuk na lejohet të marrim bagazh të tepërt në aeroplan kjo nënkupton se dikush po kujdeset për sigurinë tonë, dikush e din sa peshë mund të bartë një aeroplan. Me fjalë tjera, ajo që na rehaton tek ideja e teprimit – tek ideja se jemi të aftë të konstatojmë teprimin te tjetri – është se duke qenë të aftë ta mendojmë të tepërtën na krijohet edhe vetëdija për limitet, ajo ndjenja pak a shumë stabile lidhur me atë se si duhet të sillemi, sensi (ndjesia) për atë se çka është e çka nuk është e duhur dhe e drejtë. Kështu, sa herë që kalojmë nëpër një përvojë që na e nxjerr nga vetja moralistin e tepërt – indinjata, zemërimi i thellë, apo hidhërimit ndaj shkeljeve të të tjerëve – rikthehemi vendosmërisht përbrenda rregullave e kornizave mbrojtëse të shoqërisë.

Në këto momente na kujtohet se si po u dashka me qenë bota, dhe se dikush që i din rregullat dhe mund t’i zbatoj ato është në fakt duke u kujdesur për ne. Një fëmijë që shpërthen në çast është thjeshtë duke u munduar ta kuptoj se sa të qëndrueshëm janë prindërit, nëse mund ta përballojnë urrejtjen, inatin e frustrimin. Në këtë rast sjellja e tepruar është një shans për prindërit, e edhe për shoqërinë, që të mendojnë rishtazi mbi vlerën e normave dhe rregullave të vendosura nga vetë ata. Në të njëjtën kohë, ndihemi rahat e të sigurt sa herë që shohim se sa të vëmendshëm ndaj rregullave e normave jemi, kur i respektojmë ato, e sa thellë indinjohemi, kur ato thyhen ose shkelen.

Nëse arrijmë të konstatojmë me aq përpikëri kur një sjellje është e tepërt – ngrënie e tepruar, seks i tepruar, blerje të tepruara, besimi i tepruar i fetarëve fanatik – atëherë po u dashka edhe ta dimë, ose të mendojmë se e dimë, masën e duhur të këtyre veprimeve. Nëse mund ta njohim lakminë posa ta shohim, atëherë po u dashka ta dimë se sa dhe si duhet të hanë njerëzit; nëse tmerrohemi nga aktivitetet e tepruara seksuale që raportohen nëpër tabloide, atëherë po u dashka ta dimë se çfarë marrëdhëniesh seksuale duhet të kenë njerëzit mes veti, dhe sa shpesh; nëse jemi përplot indinjatë ndaj atyre që i konsiderojmë “fetarë fanatikë”, atëherë sigurisht që paskemi bindje të forta lidhur me atë se sa shumë duhet të besojë një njeri në gjana, se në çka e çfarë duhet të besojnë njerëzit, si dhe çfarë veprime duhen të dalin nga besimet e tyre. Por si të kuptohet se çka është të besosh me masë/tamam? Si ta dimë se pikëllimi i dikujt është i tepërt? Athua ndoshta atëherë kur besimi apo pikëllimi i tepërt i dikujt na bën të ndiejmë diçka më tepër sesa që duam të ndiejmë?

Këtu ndodhemi dukshëm para një situate ironike: shumë prej gjërave që i konsiderojmë nga më të rëndësishmet në jetën tonë – siç janë dashuria, pikëllimi, oreksi, dhuna,  bindjet politike apo besimet fetare – s’mund të maten fare. Megjithatë, janë pikërisht këto gjëra ato për të cilat, kur ato teprohen në manifestimin e tyre në jetët tona apo të të tjerëve përreth, bëhemi mëse vigjilent, dhe flasim më së shumti, dhe me më së shumti përkushtim e bindje të thellë. Duket sikur brenda vetës gjithmonë paskemi një karar matës për këto gjëra, sikur ditkemi kur ato teprohen, një sens maturie ky megjithatë i pakuantifikueshëm në vetvete; prapëseprapë, pikërisht ky sens maturie i pamatshëm në vetvete është gjëja më e rëndësishme për secilin prej nesh. A mund të paramendohet jeta pa këtë sens për të tepërtën, pa aftësinë për të ditur kur teprohet me diçka?  

Siç e përmenda më herët, a nuk është në vetvete e habitshme, e çuditshme madje, se sa të tepërt bëhemi vetë ne kur reagojmë ndaj teprimeve të të tjerëve? Asgjë s’na bën më të tepërt sesa vetë tepria; asgjë s’na bën më kundërshtues, më të neveritur, më ndëshkues – për mos të thënë asgjë s’na mahnit, s’na gjallëron, s’na habit – më shumë sesa apetitet ekstravagante të njerëzve për ushqim, alkool, para, drogë, ose për dhunë; asgjë s’na frikëson, s’na xhindos, s’na dëshpëron më shumë sesa zelli fanatik i të tjerëve për ideale e besime të caktuara politike e fetare.

Të kihet parasysh që pothuajse gjithmonë janë të tjerët ata që po e tepruakan me besimet e bindjet e tyre, e jo ne. Siç pati thënë njëherë psikanalisti francez Jacques Lacan, “Teprimet e të tjerëve nuk na pengojnë asnjëherë, përderisa ato nuk hasin të përkojnë me teprimet tona.” Kaplohemi nga tjetri vetëm atëherë kur teprimet e tjetrit përputhen me tonat, dhe kështu na pengojnë.

Nga pikvështrimi psikanalitik, teprimet e të tjerëve na shqetësojnë, na nervozojnë, sepse në shpërfaqjen e tyre na zbulojnë diçka te vetja, e për vetveten; diçka që ka të bëjë me druajtjet dhe dëshirimet tona. Vërtetë, kur të tjerët e teprojnë me diçka, na bëhet e qartë, fillimisht, që ne njerëzit ose jemi kafsha që e tepron, ose jemi shndërruar në kafshën që e tepron; kafsha për të cilën tepria e veprimi i tepruar është normë, e jo përjashtim (sikur ekzistuakan ligjet mbi natyrën njerëzore, ama jo për ne).

Mjafton të lexosh gazetat për ta kuptuar se ky vetkuptim i njeriut si kafshë e teprimit nuk është hiç largmendsh. Mund të themi se jemi aq teprues në veprimet tona sa që teprimet tona kalojnë kufijtë e vetë aftësisë sonë për të kuptuar dhe për të vendosur rregull. Kështu pra, nëse veç qenkemi shndërruar në kafshën që e tepron, atëherë nuk mjafton që thjeshtë të dëshirojmë të mos jemi kjo kafshë.

Kur Lacan thotë se teprimet e të tjerëve na pengojnë vetëm atëherë kur ato përkojnë me teprimet tona, kjo nuk nënkupton thjeshtë se ne tmerrohemi karshi, për shembull, varësisë ndaj drogës që ka një njeri, ose sepse varësia e tjetrit po na nxjerrka në pah dëshirën ose prirjen tonë vetanake për varësi ndaj drogës; porse varësia ndaj drogës, kur e shohim, ose kur përballemi me të përmes tjetrit, na e nxjerr në pah frikën tonë që kemi nga ideja e të qenit i varur në përgjithësi, tmerrohemi nga ideja e të qenit i varur në çkado e këdo, si për shembull, ideja e të qenit i skllavëruar nga njerëzit për të cilët kemi nevojë.

Varësia ndaj drogës, si përvojë varësie, mundet poashtu të shërbej edhe si pasqyrë e tundimeve tona për t’ua përmbushur të gjitha nevojat atyre për të cilët ndjejmë dashuri. Duke bërë kështu që dashuria jonë të shndërrohet në varësi ndaj (nevojave të) tjetrit; shndërrim ky që, në njëfarë forme, mund të kuptohet edhe si shndërrim i yni në drogën e preferuar të tjetrit. Me fjalë tjera, çështja për të cilën flet Lacan ka të bëjë me argumentin se reagimet tona ndaj teprimeve të të tjerëve janë burim informacioni për diçka të qenësishme te vetvetja; reagimet tona refleksive ndaj sjelljes së tepruar të të tjerëve – kur drithërohemi nga emocioni i indinjatës së thellë, i superioritetit moral të neverisë sonë – janë më komplekse dhe më interesante sesa që duken në pamje të parë. Nëse teprimet e të tjerëve nxjerrin në pah fanatikun që jeton brenda vetës tonë, ato gjithashtu na tregojnë se sa intrigues dhe i kompleks na qenka fanatizmi. S’ka gjë që demaskon, që qet më në pah karakterin, të kaluarën, dhe shijen tonë, sesa reagimi ynë kur të tjerët e teprojnë me diçka. Veç më thuaj cilat veprime të tepërta të shtangin, më thuaj çfarë lloj teprimesh të tmerrojnë, e unë të them se kush je. Kjo do të ishte një mënyrë, ndoshta e tepruar, se si do të mund të përmblidhej ideja bazë e shtjelluar këtu. Ose, më arsyeshëm, do të mund të thuhej: vëzhgo vetveten dhe shih cilat veprime të tepërta, cilat teprime, të tërheqin, ta marrin vëmendjen më shumë (natyrisht, ka një mori teprimesh prej ku njeriu mund të zgjedh – çmendja në trafik, fundamentalizmi, zelli për vet[përmirësim, blerjet pafund), ato teprime për të cilat sheh se nuk ndalesh dot së ankuari, ato teprime që të bëjnë të flasësh pa ndalë, ose ato teprime që për ty janë si mesazhe të një sekreti, ndoshta që përçojnë një mesazh te ju për një dëshirë, ose një kënaqësi që ju e mbani fshehtë, ose ju vjen marre ta pranoni haptas, shihni e vëzhgoni njërën ose të gjitha këto gjëra që na tërheqin dhe pyeteni vetën çka paska në këto veprime të tepruara që më tërheq aq shumë, me fjalë tjera: çka në to nuk më lë rehat. 

Tashmë, duket qartë se veprimi ose sjellja e tepruar na tërheq vëmendjen; çka mbase nuk është aq evidente është përgjigjja në pyetjen pse, ose pse po u dashka të na e tërheq vëmendjen. Një mundësi do të ishte të thuhej se jemi shumë të interesuar, tej mase, në ato sjellje të tepërta, në ato teprime, që na interesojnë më së shumti; e të qenit tej mase i interesuar në diçka do të thotë se jemi ma shumë të interesuar sesa që do të donim të ishim. Prandaj, edhe pse tingëllon e çuditshme, ndoshta edhe e gabuar, të thuhet se reagimet tona ndaj teprimeve të të tjerëve janë çelësi për ta kuptuar natyrën tonë – sepse nuk ka çelës për natyrën tonë – do të ishte e vërtetë të thuhej, mendoj unë, se reagimet tona ndaj teprimeve të të tjerëve shpalosin konfliktet që ne i kemi me vetveten. Nuk dua të bëhem i varur nga droga, por dua të jem i lirë të kem nevojë për dikë; poashtu nuk dua ta humbas jetën time nga varësia që kam për tjetrin. Nuk dua të bëhem kamikaz, por do të doja të kem diçka, ose dikë, aq të rëndësishëm në jetën time sa që dua të jem në gjendje edhe ta sakrifikoj jetën time për të/ta; ose thjeshtë dua të jem mjaftueshëm agresiv në mënyrë që t’i mbrojë ata/ato që i dua. Ose do të doja të kem guximin për të qenë i dëshpëruar në mynxyrën time. Teprimet e të tjerëve, ashtu sikur të tonat, mund të na bëjnë edhe të mendojmë, në vend se veç të reagojmë ndaj tyre. E vërteta është se po arritëm ta izolojmë frikën, të tepruarit, si sjellje, bindje, besim, ose veprim, kjo mund të na shpie tek mendime që nuk na kanë shkuar kurrë ndërmend. Në fund të fundit, të inspirohesh, të dashurohesh, të përjetosh një bisedë të thellë, të ndjesh fort një padrejtësi – përvoja këto nga më të thellat e më transformueset në jetën e një njeriu — janë të skajshme për nga natyra, në përmasat që e kaplojnë njeriun.

Ndonëse shpesh duam të lirohemi nga kësisoj përvojash, t’i kthehemi normalitetit sa më shpejtë që të jetë e mundur. “Moralisti zëvendëson përvojën e konvertimit, me teorinë e shprehive”- shkruante klasicisti anglez i kohës viktoriane Benjamin Jowett. E s’ka gjë më të tepruar, padyshim, sesa vetë shprehia. 

Kështu që poeti William Blake mbase edhe nuk tallej kur shkroi në librin e tij “Fjalë të Urta nga Ferri” se ‘Rruga e teprisë çon kah Pallati i Urtësisë’?

Nuk e kemi zakon të shikojmë kah anoreksikët, kah grykësit, kah të kamurit, apo kah të qepurit pas seksit për të nxjerrë mësime për jetën; nuk i shohim të varurit ndaj drogës, ose vrasësit në masë si njerëz domosdoshmërish të ndritur. Kështu që ndoshta William Blake shprehej në mënyrë ironike; fundja, ato fjalë që shkroi ishin “Fjalë të Urta nga Ferri”. Ndoshta pikërisht falë potencialit të saj për të na zhgënjyer, të merret rruga e teprisë, të zgjedhim që ta teprojmë, është në vetvete burim i urtësisë; me fjalë tjera, nuk është alkooliku, porse ata që dalin, ose që janë në dalje e sipër nga teprimi me alkool, ata që kanë diçka për të na thënë. Ndoshta përderisa jemi ende duke u rritur edhe kemi nevojë ta teprojmë – t’i thyejmë të gjitha rregullat veç për ta kuptuar se prej çkaje përbëhen ato, nëse me të vërtetë përbëhen prej diçkaje, si dhe të kuptojmë pse janë kaq të rëndësishme.

Ndoshta vetëm duke e zgjedhur rrugën përplot teprime mund të mësojmë se kur me të vërtetë diçka bëhet e tepërt, kur diçka bëhet boll. (E ndoshta edhe vetë fjala “ndoshta” – sikur e gjithë retorika jonë, që e duam aq shumë, e shprehjes së dyshimit në vete– është fjalë përmes së cilës frenojmë teprinë në te shprehur përmes gjuhës).

Siç Blake thotë në një tjetër fjalë të urtë, “Nuk mund ta dimë kurrë se sa është boll, derisa nuk e kuptojmë se sa është më shumë se boll”. Ose duhet të pajtohemi me faktin se ka disa lloje të teprimit në jetët tona që nuk na konvenojnë, ama që megjithatë na duhen për mirëqenien tonë; ose t’i përvishemi përvojave të skajshme, t’i hyjmë teprimeve, në mënyrë që të mësojmë se çka nuk mund të na ofrojnë ato, të zbulojmë se sa në të vërtetë kemi nevojë për diçka. Por çka na qenka Pallati i Urtësisë? Edhe pse qenka ide e mirë të arrijmë atje?