Këtij libri mund t’i duhet më shumë sesa një parathënie, dhe në fund prapë do të kishte hapësirë për të dyshuar nëse dikush që nuk ka kaluar nëpër përvoja të ngjashme do të mund të avitej më afër përvojave të këtij libri përmes parathënieve. Duket sikur është shkruar në gjuhën e erës që shkrin borën dhe akullin: shpirtra gazmorë, shqetësi, kontradikta, dhe moti i prillit gjenden në të; pandërprerë rikujtohemi për afërsinë e dimrit ashtu sikurse edhe për triumfin mbi dimrin që po vjen, që duhet të vijë, që mbase veç ka ardhur . . . Mirënjohje gurrojnë pafund, sikur sapo ka ndodhur më e papritura – mirënjohja e atij që ka rimarrë veten – sepse konvaleshenca ishte e papritur. “Shkenca Gazmore”: kjo shënjon saturnalian^[1] e shpirtit që me durim i ka rezistuar presionit të gjatë dhe të tmerrshëm – me durim, me ftohtësi, rreptë, pa u dorëzuar, por edhe pa shpresë – dhe i cili krejt papritur tash është i sulmuar nga shpresa, nga shpresa për shëndet, nga intoksikimi i konvaleshencës. A është për t’u çuditur pse në proces ndriçohet shumëçka e paarsyeshme dhe e marrë, plot butësi lozonjare edhe ndaj problemeve që kanë lëkurë gjembore, që nuk janë bërë për t’u ledhatuar dhe joshur? I tërë ky libër nuk është asgjë përveçse pak argëtim pas një periudhe të gjatë privimi e pafuqie, ngazëllim për fuqinë që po rikthehet, të një besimi të rizgjuar për të nesërmen dhe të pasnesërmen, të një ndjenje të beftë dhe padurimi për të ardhmen, të aventurave në pritje, të deteve të rihapura, të caqeve të lejuara dhe të besuara edhe njëherë.

Sa shumë dhe çfarë nuk shtrihej prapa meje atëherë! Shtrirje shkretëtire, rraskapitjeje, humbje besimi, akullim në kulm të rinisë, mësymje e pleqërisë në kohën e gabuar; tirania e dhimbjes e lënë pas vetëm nga tirania e krenarisë që i refuzonte konkluzionet e dhimbjes – e konkluzionet janë ngushëllime – tërheqje radikale në vetmi si vetëmbrojtje ndaj përçmimit të qartë patologjik për njerëzimin, vetë-kufizim i vënë përbrenda asaj që është e hidhur, e ashpër, e dhimbshme për t’u kuptuar, e prirë nga neveria që qe zhvilluar gradualisht për shkak të një diete shpirtërore të llastuar dhe të pakujdesshme të quajtur romantizëm – ah, po kush do të mund t’i ripërjetonte të gjitha këto siç i kam përjetuar unë? Por nëse dikush do të mundte, ai me siguri se do të na ndjente për këtë pak më shumë se marrëzi, këtë shpërthim gjallërie, dhe “shkencë gazmore” – për shembull, një grusht poezish që tani i janë shtuar këtij libri, poezi në të cilat një poet tallet me të gjithë poetët në aso mënyre që mund të jetë e vështirë të falet. Por, nuk janë vetëm poetët dhe të bukurat “sentimente lirike” të tyre mbi të cilët ky autor i rikthyer në jetë do ta zbrazë shpirtligësinë e tij: kushedi se çfarë lloj viktime është duke kërkuar ai, se çfarë materiali përbindësh do ta tërheqë tash për parodinë e tij? Incipit tragoedia,^[2] lexojmë në fund të këtij libri gjoja të pafajshëm. Kujdes! Diçka krejtësisht e ligë dhe djallëzore po shpallet këtu: incipit parodia,^[3] pa dyshim.

2

Por ta lëmë Herr Nietzschen, ç’na duhet nëse Herr Nietzsche ka bërë prapë më mirë? . . . Për një psikolog ka pak pyetje që janë po aq tërheqëse sa ajo që ka të bëjë me marrëdhënien mes shëndetit dhe filozofisë; e nëse ai vetë sëmuret, ai do ta sjellë tërë kureshtjen e tij shkencore mbi sëmundjen e tij. Duke supozuar se tjetri është person, ai domosdo e ka edhe filozofinë që i përket vetë personit; por ka një dallim të madh. Te disa, janë dobësitë e tyre që filozofojnë; tek të tjerët, janë bollëku dhe fuqitë. Të parët kanë nevojë për filozofinë e tyre, qoftë si mbështetje, si qetësues, si ilaç, si shpëtim, lartësim, ose vetë-tjetërsim; për të dytët është vetëm një luks i bukur, në rastet më të mira është bollëk i mirënjohjes ngadhënjimtare e cila përfundimisht ka për ta skalitur vetveten me shkronja të mëdha kozmike në qiellin e koncepteve.

Në rastin e parë, që është më i përhapur, kur është dëshpërimi që filozofon, siç është puna me të gjithë mendimtarët e sëmurë – e ndoshta mendimtarët e sëmurë janë më të shumtë në historinë e filozofisë – çfarë bëhet me mendimin kur vetë ai i nënshtrohet presionit të sëmundjes? Kjo është pyetja që e preokupon psikologun, dhe këtu është i mundur një eksperiment. Si udhëtari që vendos të zgjohet në orë të caktuar dhe pastaj i dorëzohet gjumit krejt i qetë, gjithashtu edhe ne filozofët, po ndodhi që të sëmuremi, i dorëzohemi përkohësisht sëmundjes me trup dhe me shpirt – ja mbyllim sytë vetes, si të thuash. Dhe si udhëtari që e di se diçka nuk është duke fjetur, diçka që do t’i numërojë orët dhe do ta zgjojë, edhe ne, e dimë se çasti vendimtar do të na gjej të zgjuar, se pastaj diçka do të kërcejë para dhe do ta kapë mendjen në vepër, d.m.th. në dobësinë ose pendimin ose apatinë ose ashpërsimin ose zymtësinë e saj, apo sido tjetër që quhen gjendjet patologjike të mendjes të cilat në ditë të shëndetshme kundërshtohen nga krenaria e mendjes (sepse shprehja e vjetër ende qëndron: “mendja krenare, palloi, dhe kali janë tri kafshët më krenare në tokë”).

Pas një vetë-dyshimi dhe tundimi të tillë të vetes, fitojmë një sy më të hollë për krejt të filozofuarit deri me sot; jemi më të përgatitur se përpara t’i zbulojmë tërthoret e pavullnetshme të mendimit, rrugicat, vendpushimet, vendet e tij me diell, drejt të cilave mendimtarët e përvuajtur orientohen ose çorientohen për shkak të vuajtjes së tyre; tani e dimë se drejt çka e nxisin, shtyjnë, dhe joshin mendjen pavetëdijshëm trupi i sëmurë dhe nevojat e tij – në njëfarë kuptimi drejt diellit, qetësisë, butësisë, durimit, mjekimit, melhemit. Çdo filozofi që e renditë paqen mbi luftën, çdo etikë me përkufizim negativ të lumturisë, çdo metafizikë dhe fizikë që njeh një lloj përfundimi, një lloj gjendjeje finale, çdo lloj etjeje në masë të madhe estetike apo religjioze për ndonjë të Largët, të Përtejme, të Jashtme, të Sipërme, lejon pyetjen se mos vallë ishte sëmundja ajo që kishte frymëzuar filozofin.

Maskimi i pavetëdijshëm i nevojave fiziologjike nën maskën e objektives, ideales, krejtësisht shpirtërores, shkon frikshëm thellë – dhe mjaft shpesh e kam pyetur veten se mos vallë filozofia, në një vështrim të gjerë, nuk ka qenë asgjë më shumë sesa interpretim i trupit dhe keqkuptim i trupit. Prapa gjykimeve më të larta vlerore të cilat deri me sot e kanë orientuar historinë e mendimit, janë të fshehura keqkuptimet e formimit fizik –  të individëve ose klasave apo racave të tëra. Të gjitha ato çmenduri të guximshme të metafizikës, veçanërisht përgjigjet ndaj pyetjes mbi vlerën e ekzistencës, gjithmonë mund të konsiderohen në radhë të parë si simptoma të trupave të caktuar; dhe nëse afirmimeve ose mohimeve të tilla të botës u mungon çfarëdo grimce peshe kur maten shkencërisht, ato i japin historianit dhe psikologut shenja edhe më të rëndësishme si simptoma të trupit, të suksesit apo dështimit të tij, të plotshmërisë, fuqisë dhe sundimit të tij në histori; ose të zhgënjimeve, lodhjeve, varfërimit të tij, paralajmërimeve të tij për fundin, vullnetin e tij për fund. Ende jam duke e pritur një doktor filozofik në kuptimin e veçantë të fjalës – dikë që i ka vënë vetes detyrën e ndjekjes së problemit të shëndetit total të një populli, kohe, race ose të njerëzimit – që më në fund ta mbledhë guximin ta shtyjë dyshimin tim deri në kufijtë e tij dhe të guxojë ta ngrehë propozimin: çfarë ka qenë në pyetje deri me tani në të gjithë të filozofuarit s’ka qenë aspak “e vërteta” por në të vërtetë diçka tjetër – le të themi shëndeti, e ardhmja, rritja, fuqia, jeta. . .

3

Mund të merret me mend se nuk dua të jem mosmirënjohës ndaj asaj kohe të sëmundjes së rëndë përfitimet e së cilës nuk i kam shterur ende as sot: jam krejt i vetëdijshëm për përparësitë që m’i jep shëndeti im i çoroditur përpara të gjitha mendjeve muskuloze. Filozofi që ka kaluar nëpër shumë lloje të ndryshme shëndeti, dhe që vazhdon të kalojë nëpër to përsëri e përsëri, ka kaluar përmes një numri po aq të madh filozofish; ai thjesht nuk mundet përveçse çdo herë ta përkthejë gjendjen e tij në formën dhe distancën më spirituale – ky art i transfigurimit është filozofia. Ne filozofët nuk jemi të lirë ta ndajmë brendinë nga trupi siç bëjnë njerëzit e zakonshëm; edhe më pak të lirë jemi ta ndajmë brendinë nga shpirti. Nuk jemi bretkosa që mendojnë,^[4] nuk jemi mjete regjistrimi dhe objektifikimi me organe të ngrira – na duhet pandërprerë t’u japim jetë mendimeve tona përmes vuajtjes tonë dhe t’i bekojmë si amë me tërë gjakun, zemrën, zjarrin, kënaqësinë, pasionin, agoninë, ndërgjegjen, fatin dhe katastrofën tonë. Jeta – kjo për ne do të thotë shndërrimin e vazhdueshëm të gjithçka që jemi, dhe të çdo gjëje që na lëndon, në dritë dhe flakë; thjesht nuk njohim rrugë tjetër. E sa për sëmundjen, a nuk jemi gati se të tunduar të pyesim sesi do t’ia bënim pa të? Vetëm dhimbja e madhe e çliron vërtet shpirtin, si mësuese e dyshimit të madh që e shndërron secilën U në X,^[5] në X të vërtetë, tamam, domethënë në shkronjën para shkronjës së parafundit. Vetëm dhimbja e madhe, ajo dhimbje e gjatë, e ngadalshme, që e merr kohën shtruar dhe në të cilën digjemi, si të thuash, me dru të njomë, na detyron neve filozofëve të zhytemi në thellësitë tona më të thella dhe ta vëmë anash çdo mirëbesim, çdo gjë natyrë-mirë, të fshehur, të butë, mesatare – gjëra në të cilat në të kaluarën ndoshta e kemi gjetur njerëzinë tonë. Nuk besoj se kjo dhimbje na bën më të “mirë” – por e di se na bën më të thellë.

Se a mësohemi t’i kundërvihemi me krenarinë, me përbuzjen, me forcën e vullnetit tonë, si egërsira e cila sado rëndë e torturuar, ia kthen torturuesit me shpirtligësinë e gjuhës së saj; apo tërhiqemi para dhimbjes në Asgjënë Orientale – të quajtur Nirvana – në vetë-dorëzim, vetë-harrim, vetë-zhdukje të pa zë, të akullt, të shurdhët: nga këto ushtrime të rrezikshme vetë-zotërimi lindim si person tjetër, me disa pikëpyetje më shumë, mbi të gjitha me vullnetin që tash e tutje të pyesim më gjerë, më thellë, më rreptë, më ashpër, më ligësisht, dhe më heshtas sesa ndonjëherë më parë. Besimi në jetë është zhdukur: vetë jeta është shndërruar në problem. E megjithatë, nuk duhet kërcyer në përfundimin se kjo na bën domosdoshmërish të ngrysur. Madje edhe dashuria për jetën është ende e mundur – vetëm se tani dashurojmë ndryshe. Është sikur dashuria për gruan që na shkakton pasiguri . . . Tërheqja drejt çdo gjëje problematike, ngazëllimi rreth një X-i, është aq i lartë në njerëz të këtillë më spiritualë, më të spiritualizuar, saqë ky ngazëllim shpërthen përherë e përsëri si flakë e shndritshme përmbi të gjitha rëndesat e asaj që është problematike, përmbi të gjitha rreziqet e pasigurisë, dhe madje edhe përmbi xhelozinë e dashnores. Ne njohim një lumturi të re.

4

Për fund, se mos nuk e themi atë që është më e rëndësishmja: nga humnera të tilla, nga sëmundje aq të rënda, edhe nga sëmundja e mosbesimit të thellë, kthehemi të rilindur, pasi kemi zhveshur lëkurën, më gicilues e më djallëzorë, me shije më të hollë për hare, me gjuhë më të ndjeshme për të gjitha gjërat e mira, me shqisa më qejflie, gazmorë me një pafajësi të dytë më të rrezikshme, më fëmijërorë, dhe në të njëjtën kohë njëqind herë më të rafinuar seç kemi qenë ndonjëherë më parë. Sa e neveritshme është kënaqësia për ne tani, ajo kënaqësi e vrazhdë, mbytëse, e rreshkët, siç kuptohet nga ata që e shijojnë, të “ngriturit” tonë, pasanikët tonë, dhe sunduesit tonë! Sa djallëzisht e dëgjojmë ne tani buçitjen e madhe të shesheve të argëtimit në të cilat personi i “ngritur” dhe urban i lejon sot artin, librat, dhe muzikën që ta dhunojnë dhe t’i ofrojnë “kënaqësi shpirtërore” – me ndihmën e likereve alkoolike. Sa na i lëndojnë veshët tash neve vikamat teatrale të pasionit; sa e huaj është bërë për shijen tonë e tërë ajo potere romantike dhe rrëmujë e shqisave që i pëlqen turmës së arsimuar bashkë me aspiratat e saj drejt sublimes, të lartësuarës dhe të ekzagjeruarës! Jo, nëse ne konvaleshentët ende kemi nevojë për artin, është art i një lloji tjetër – një art tallës, i lehtë, kalimtar, mrekullisht i patrazuar, art hyjshëm artificial, që si një flakë e shndritshme, flakëron në një qiell pa re! Mbi të gjitha: art për artistët, vetëm për artistët!

Edhe, e dimë më mirë se çka duhet së pari dhe mbi të gjitha për këtë: hare – çfarëdo lloj hareje, miqtë e mi! Edhe si artistë, e dimë këtë – do të doja ta dëshmoj.

Janë disa gjëra që tani i njohim shumë mirë, ne të diturit: oh, si mësojmë tash të harrojmë mirë si artistë, të jemi të mirë në mos njohje! E për sa i përket të ardhmes tonë, vështirë se do të na gjeni më udhëve të atyre të rinjve egjiptianë të cilët natën i vënë tempujt në rrezik, i përqafojnë statujat, dhe duan t’u heqin mbulesat me çdo kusht, t’i zbulojnë, dhe të nxjerrin sheshit çdo gjë që mbahet e mbuluar për arsye të mira.^[6] Jo, jemi lodhur nga kjo shije e keqe, ky vullnet për të vërtetën, për “të vërtetën me çdo çmim”, kjo çmenduri rinore e dashuruar në të vërtetën e ka humbur hijeshinë e vet për ne: jemi shumë të sprovuar me këto gjëra, shumë seriozë, shumë gazmorë, shumë të djegur, shumë të thellë. Nuk besojmë më se e vërteta mbetet e vërtetë kur i heqim mbulesën; kemi jetuar shumë gjatë për ta besuar këtë. Sot e konsiderojmë si çështje mirësjelljeje të mos dëshirojmë të shohim gjithçka lakuriq, të jemi të pranishëm çdo kund, të kuptojmë dhe të “dimë” gjithçka. “A është e vërtetë se Zoti gjendet gjithkund?”, një vajzë e vogël pyeti nënën e saj; “Kjo është e pahijshme!” – aluzion për filozofët!

Duhet pasur më shumë respekt për ndrojtjen me të cilën natyra është fshehur prapa enigmave dhe paqartësive vezulluese. Mbase e vërteta është grua që ka arsye për të mos shfaqur arsyet e saj? Mbase emri i saj është – për ta thënë si grekët – Baubo?^[7] Ah, grekët! Ata dinin sesi të jetonin: çfarë kërkohet për këtë është të ndalojmë guximshëm mbi sipërfaqe, mbi palosje, në lëkurë; t’i adhurojmë dukjet, të besojmë në trajta, tone, fjalë – në tërë Olimpin e dukjeve! Grekët ishin sipërfaqësorë – nga thellësia! Po a nuk po i kthehemi pikërisht kësaj, ne të djallëzuarit e shpirtit që kemi ngjitur majat më të larta dhe më të rrezikshme të mendimit të sotëm dhe që kemi shikuar përreth prej atje lart, që kemi shikuar poshtë nga atje lart? A nuk jemi pikërisht në këtë kuptim, grekë? Adhurues të trajtave, toneve, fjalëve? Dhe prandaj – artistë?

---

[1] Festival dimri romak gjatë së cilit zhbëheshin lidhjet e zakonshme të rendit shoqëror, përmbyseshin rolet shoqërore, etj.

[2] “Tragjedia po fillon”

[3] “Parodia po fillon”

[4] “Thinking frogs”, qarkullimi i gjakut te bretkosat është më i ngadalshëm se te kafshët tjera, prandaj ato cilësohen si kafshë me gjak më të ftohtë. Në këtë kuptim, filozofi nuk është objektiv dhe i ftohtë, por është drejtpërdrejt i përfshirë në jetë [shën. i përkth. shqip].

[5] “Ta shndërrosh U-në në X” është shprehje standarde gjermane për shtirjen kinse një gjë është diçka krejt tjetër [shën. i përkth. Cambridge Texts]. Ekziston një shprehje gjermane për të mashtruar dikë që do të thotë fjalë për fjalë: të shesësh U-në për X. Fillimisht u është referuar numrave romakë V dhe X dhe nënkuptonte mashtrimin kinse pesëshja ishte dhjetëshe. Dyshimi për të cilin flet Nietzsche nuk i fryn vlerat konvencionale; ai këmbëngul se ato nuk janë të njohura, por përkundrazi të panjohura – X-i i matematikanëve [shën. i përkth. ang. Walter Kaufmann].

[6] Plutarku raporton se në një tempull në qytetin egjiptian të Sais, ishte një statujë e mbuluar me vello të perëndeshës Isis me mbishkrimin: “Unë jam gjithçka që është, që ka qenë dhe që do të jetë, dhe asnjë vdekatar nuk ma ka hequr vellon <asnjëherë>”. Në Kritikën e Gjykimit (1790, § 49) Kanti thotë se ky mbishkrim është “ndoshta gjëja më sublime e thënë ndonjëherë”. Në një ese të shkurtër historike “Die Sendung Moses”, poeti dhe dramaturgu gjerman Friedrich Schiller (1759-1805) spekulon mbi një ndikim të mundshëm të këtij kulti mbi Moisiun dhe rrjedhimisht mbi origjinën e monoteizmit. Schiller shkroi gjithashtu një poemë të titulluar ‘Das Verschleierte Bild zu Sais’ e cila tregonte për një të ri egjiptian që ishte veçanërisht i etur për të njohur të vërtetën. Një natë ai hyri në tempull dhe shkeli ndalimin duke i hequr vellon, por kur u gjet të nesërmen në mëngjes, ai nuk mundi të raportonte atë që kishte parë dhe vdiq një “vdekje të hershme”. Poeti romantik Novalis (1772-1801) jep dy variante të tjera (1798-00). Në fillim, i riu la të renë që donte, Rosenblütchen, për të kërkuar mençurinë, të vërtetën, etj. Kur arriti në tempull, e zuri gjumi dhe pa në ëndërr se kur i hoqi vellon statujës, “Rosenblutchen u fundos në krahët e tij.” Në variantin e dytë, kur ngriti vellon, pa veten.

[7] Demon femër primitiv, i pacipë.

Foto: Hans Zatzka (1859-1945), “The Spring of Life” – Hans Zatzka (1859-1945), “The Spring of Life” | Sofi | Flickr