Çfarë ndodh kur pikëllimi privat bëhet përvojë e përbashkët?

Nuk ka gjuhë mjaftueshëm të dëlirë për vdekjen e asaj që e dashurojmë. Vuajmë ta mbajmë gjallë jo vetëm jetën e përbashkët por edhe tërë jetën e brendshme të të dashurës tonë – si kanë menduar, si kanë dëgjuar, çfarë kishte rëndësi – dhe jo vetëm përshtypjen tonë të kësaj jete të brendshme por edhe mënyrat e pafundme sesi ato kanë përkuar në vendin dhe kohën e tyre. Dhe për breza të dominuara nga lufta dhe ku aq shumë, gjithnjë e më shumë, nuk vdesin në vendin ku kanë lindur, në këtë botë zhvendosjeje dhe shpronësimi – ta nderojmë kompleksitetin dhe kuptimin e zhvendosjes së tyre. 

Historia na bën që të kemi frikë për shpirtin tonë moral. Nuk ka asgjë që njeriu nuk ia bën tjetrit, nuk ka asgjë që nuk bën për tjetrin. Duhet t’i bëjmë personale ato që historia i depersonalizon. Çfarë do të thotë kur përvoja më private, më e thellë, kataklizmi që i jep formë jetës, është gjithashtu përvoja më intime e mijëra të tjerëve – beteja, rrethime, geto, kampe refugjatësh?  Çfarë vendi mund të bëjmë për pikëllimin tonë kur e vendosim kundrejt humbjeve të popujve të tërë? Migrime pune, azile politike, azile klimatike, shpronësime në masë të çdo lloji. Ku përkojmë? Aty ku lindim ose aty ku varrosemi, aty ku fëmijët tonë linden, aty ku braktisemi, aty ku lëndohemi, aty ku shpëtohemi. Aty ku dashuria na gjen.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, ushtarët u mësuan ta mbanin Biblën në xhepin e gjoksit të uniformave të tyre. Jo për ngushëllim por ngaqë ishte libër mjaftueshëm i trashë që ta ndalte plumbin. Mbase, në fund të fundit, një lloj ngushëllimi.

Rrëfime të treguara në fushëbeteja, në varka shpëtimi, në reparte spitalesh natën. Në kafenenë që do të zhduket para agimit. Dikush dëgjon pa dashur. Dikush dëgjon, me vëmendje me tërë zemrën e tij. Askush nuk dëgjon. Rrëfim treguar atij që është duke rrëshqitur në gjumë, ose në pavetëdije, për mos t’u zgjuar. Rrëfim treguar atij që do të mbijetojë, i cili pastaj do t’ia tregojë një fëmije i cili do ta shkruajë, që të lexohet nga një grua në mes të natës, e lidhur për aparat dialize në një spital pesëmbëdhjetëmijë milje larg, e cila do të kuptojë diçka esenciale për vetveten. Mbrëmje diele, mëngjes dimri, muzg prilli. Me u zgju në një dhomë aq të errët nga shiu sa me mendu që është natë. Pikëllimi, humbja, pendimi nuk janë fundi i rrëfimit. Ato janë mesi i rrëfimit. Kujtesa nuk shikon prapa, ajo shikon para.

Më 1944, në Varshavë, ushtarët gjermanë shkarravitën numra me ngjyrë të bardhë nëpër ndërtesa dhe pastaj e rrënuan qytetin sistematikisht, përderisa ushtria sovjetike shikonte dhe priste matanë Vistulës. Pas luftës, polakët u kthyen në Varshavë dhe, duke jetuar mes rrënojave, filluan ta rindërtojnë. Përgjatë Evropës, qytete të shkretuara ballafaqoheshin me zgjedhje të njëjta. A duhet të lihen rrënojat që të shihen, si memorial i përhershëm, si katedralja e Koventrit, me ndërtesat e reja të ngritura pranë tyre? A duhet të fshihen rrënojat (së bashku me të vdekurit) dhe një qytet i ri, modern, të ndërtohet mbi to? Apo mbase, siç ia bën polakët, qyteti  i vjetër duhet të kopjohet, të rindërtohet në të njëjtin vend, deri në detajin e fundit – çdo kornizë, çdo llambë, çdo parvaz – akt përbuzjeje dhe dëshpërimi, përgjigjja më e ashpër ndaj faktit që nuk mund ta kthejmë të kaluarën, nuk mund t’i kthejmë të vdekurit. Në këtë kopjim kishte një lloj terrori – thirrje shpirtrash dhe shqiptim i zëshëm i një dyshimi rrëqethës dhe të papërgjigjshëm: që kopja mund ta fshijë pikërisht atë që është paramenduar ta përkujtojë.

Në vitet 1950, në Kanada, gjatë ndërtimit të rrugës detare të St. Lawrence, qenë evakuuar në mënyrë të përhershme qytetet dhe fshatrat në fushën e përmbytjes përgjatë lumit St. Lawrence. Komisioni i Energjisë Hidro-Elektrike të Ontarios kishte ofruar t’i zhvendoste shtëpitë e banorëve në qytete të ndërtuara rishtas, duke përdorur të fuqishmin Hartshorne House-Mover [Shtëpi-Lëvizësi Hartshorne].  Shtëpitë që kishin mbetur u dogjën. Komisioni gjithashtu ofroi zhvendosjen e trupave nga varrezat që do të përmbyteshin. Shumica e njerëzve nga respekti vendosën që t’i lënë të vdekurit aty ku ishin. Edhe dekada më pas, njerëzit refuzonin të laheshin në lumë nga frika se të vdekurit do të dilnin përmbi ujë. Ende mund të shihen duke pluskuar nën sipërfaqen e ujit si fantazma trotuaret dhe themelet prej guri të këtyre qyteteve.

Në vitet 1960, në Egjipt dhe Sudan, gjatë ndërtimit të Digës së Lartë të Asuanit, u shpronësua dhe u zhvendos pothuajse i tërë populli i Nubias, ndërsa vendlindja e Nubiasve u zhduk nën njërin nga liqenet më të mëdha në botë të ndërtuar nga njeriu. U përmbysën pafund lokalitete arkeologjike. Tempujt kolosalë të Ebu Simbel u shpëtuan nga përmbytjet nga një iniciativë e UNESCO-s, por i gjithë lokaliteti u çmontua, çdo bllok guri u shënua me numër dhe, ton pas toni, u transportua gjashtëdhjetë metra më lart, ku tempujt u rimontuan dhe peizazhi përreth u riprodhua në mënyrë të përsosur. Kjo vepër inxhinierie krijoi një iluzion, një mashtrim kaq të përsosur sa përbënte tradhti; nëse ndokush do të gënjehej duke besuar se po qëndronte në vendin origjinal, atëherë Ebu Simbel, i rindërtuar për një qëllim të ri, nuk ishte më i shenjtë.

Nubianët nuk do të mund të ktheheshin kurrë në shtëpitë e tyre, në tokën e tyre, në peizazhin e tyre, në brigjet e Nilit. Por më shumë se kaq, atdheu i tyre i përmbytur ishte zhdukur nga faqja e dheut. Në kohë dhe vende të tjera, njerëzit kishin humbur atdheun e tyre ndërsa flinin, duke u shtrirë në një vend dhe duke u zgjuar në një tjetër, pa u rrotulluar as në shtretër, kufijtë u rivizatuan dhe vendet u riemëruan brenda natës.

Ajo që mbartim kur detyrohemi të lëmë çdo gjë prapa është gjuha, kujtesa, trupat tanë. Me marrë parasysh sesi kujtojmë privatisht dhe sesi përkujtojmë publikisht, si komunitet apo si vend, me i marrë parasysh dallimet mes pikëllimit personal dhe pikëllimit historik, është me kërku me i kuptu mashtrimet jetëgjata të historisë, kopjimin dhe riemërimin, rrenën e dukshme dhe të vërtetën e padukshme, të vërtetën e dukshme dhe rrenën e padukshme. Kujtesa i përndjekë rrënojat e historisë, në kërkim të kuptimit.

Letërsia mbart të gjallët dhe të vdekurit. Ajo të lidhë për dashurinë, për transformimin e thellë, kacavirret pas vendeve të turpit, grumbullohet në vende të padukshmërisë, keqardhjes, katastrofës; ajo kapet pas ndërgjegjes. Por arti nuk është vetë-shprehje, është shprehje e asaj që është përtej vetvetes.

Letërsia përpiqet për atë që është përtej të kuptuarit. Një vepër më pak e vlefshme, e cila përpiqet për më pak dhe arrin qëllimin e saj më të vogël, nuk është e gjallë në të njëjtën mënyrë – ajo manipulon dhe është derivat i përvojës e jo përballje me të; dhe pa atë angazhim, ku çdo gjë vihet në rrezik si për shkrimtarin ashtu edhe për lexuesin, ajo nuk është produktive. Dhe ky art më pak i vlefshëm, si një simulakër, nuk do të jetë kurrë thelbësor për dëshirën tonë. Në mënyrë të ngjashme, në vendet e privilegjuara të botës, oreksi mund të shihet si zëvendësues, simulakër e urisë.

Si e bëjmë dallimin mes asaj që është origjinale dhe asaj që është e simuluar? Puna e simuluesit është më e pështirë se e falsifikuesit, i cili e pranon vlerën e origjinalit në vend që ta fshijë atë përmes imitimit. Kjo është arsyeja pse lulja e lirë prej plastike, e prodhuar përafërsisht, është më e vërtetë se imitimi i sofistikuar që na bën të mendojmë se është i vërtetë. E para nuk pretendon të jetë e vërtetë, nuk pretendon të jetë ajo që nuk është, dhe rrjedhimisht na kujton, sigurohet që të kujtojmë, atë që është e vërtetë. I gjithë qëllimi i të dytit është të na mashtrojë, të na bëjë të harrojmë atë që është e vërtetë. Ai kërkon të zëvendësojë atë që është reale.

Riprodhimi përbëhet nga e vjetra dhe nga e reja. Falsifikuesi përdor pigment dhe materiale që datojnë që nga koha e origjinalit. Simulimi përbëhet vetëm nga e reja. Varshava u rindërtua duke përdorur vizatime, piktura dhe regjistrime të tjera vizuale, si dhe një përzierje të mureve të vjetra me gurët e zhvendosur. Pemë të reja u rritën aty ku dikur kishin qëndruar pemët e vjetra. U bënë ndryshime të vogla për t’iu përshtatur përdorimit modern, por vizualisht qyteti i vjetër u ngrit nga hiri i tij, arritje e jashtëzakonshme e një pune që të thyen kurrizin dhe e vendosmërisë, dhe deklaratë e fuqishme që adresonte synimet sovjetike.

Në Varshavë, shtysa për të kopjuar sistematikisht atë që u shkatërrua sistematikisht ishte akt përballjeje me historinë, jo mohim i saj. Ndërsa të mbijetuarit hynin rrugëve të rikrijuara, ata ishin në konfrontim të drejtpërdrejtë me të kaluarën dhe të ardhmen. Ky ishte vendi për të vdekurit dhe për të gjallët. Qyteti i rikrijuar simbolizonte shtetin demokratik—dhe madje edhe ky simbol ishte edhe i vjetër edhe i ri, sepse tani ishte shtet që i kishte mbijetuar zhdukjes pothuajse të plotë.

Asgjë nuk e tërbon tiranin më shumë sesa shpresa. E natyrshme në rindërtimin pas Luftës së Dytë Botërore ishte jo vetëm dëshira për të kujtuar të vdekurit, por edhe shpresa se të vdekurit do të na kujtonin ne. Të pohonim se nuk e kishim humbur humanizmin tonë, se ne, dhe bota, pas një shkatërrimi të tillë, ende mund të njiheshim moralisht.

Tani, pak më shumë se gjysmë shekulli më vonë, kemi krijuar teknologji që nuk lënë vend për të vdekurit. Është sferë e të tashmes së përhershme, është sferë e simulimit, ku e kaluara është po aq fluide sa edhe e ardhmja. “Deepfake” [mashtrimi i thellë], teknologjia që përdor makineri që mësojnë për të krijuar video false krejtësisht realiste, mund ta rikrijojë subjektin e saj edhe pas vdekjes. Mund të na bëjë ta kujtojmë atë që nuk ka ndodhur kurrë. Nuk do të kemi më asnjë siguri se po kujtojmë të vdekurit. Dhe të vdekurit nuk do të na kujtojnë më ne – do të jemi bërë të panjohur.

Fshirja e figurave nga fotografitë – taktikë e preferuar e Stalinit – tani duket arkaike në shtrirjen e saj dhe ishte e fokusuar kryesisht në të kaluarën. “Deepfake” mund të korruptojë në një shkallë të tillë sa shtrirja e tij të jetë e përjetshme. Mund të falsifikojë të shkuarën, të tashmen dhe të ardhmen, duke krijuar dhe nxjerrë në përfundim ngjarje që nuk do të ndodhin kurrë, por që megjithatë do të rrinë pezull në ajër si një profeci. Edhe vrima e zezë bëhet e dukshme duke e lakuar hapësirën e afërt. Një “deepfake”, veçanërisht ndërsa teknologjia vazhdon të rrisë fuqinë e saj, do të vazhdojë së shpëtuari perceptimit tonë dhe së shpejti nuk do të lërë asnjë gjurmë të fuqive të tij të shtrembërimit, megjithëse sigurisht që do ta shtrembërojë hapësirën morale rreth vetes. Si gjithmonë, pasojat e teknologjisë nuk janë rezultat i vetë teknologjisë, por i ligjeve dhe vullnetit tonë. Çdo mashtrim gërryen vullnetin tonë.

Mashtrimi i “deepfake” kërkon qindra fotografi të subjektit të tij dhe do të kërkojë më pak ndërsa teknologjia përmirësohet. Ndoshta do t’i rikthehemi portretit të punuar me dorë për të përfaqësuar veten tonë; ndoshta, publikisht, do të fshehim fytyrat tona.

Rishtazi thellë në akullin e Antarktidës u fut një kapsulë kohore. Thellësia dhe vendndodhja e kapsulës u llogaritën me kujdes – sa më saktë që të ishte e mundur në gjendjen aktuale të klimës sonë që po ndryshon me shpejtësi. Brenda kishte letra për ardhmërinë. Shkrimi i një letre të tillë ishte rënie me rrëmbim në hapësirë-kohë. Letrat nuk duhet të hapen për njëmijë vjet. Edhe hamendja më e mençur dhe më konservatore vetëm njëqind vjet më vonë shpërbëhet në fantazi. Shkrimi për të ardhmen mund të prodhojë vetëm një formë kujtese.

Në Antarktidë, zëri njerëzor mund të dëgjohet pothuajse dy milje larg – varësisht prej temperaturës së ajrit, drejtimit të erës, cilësisë së akullit për të thyer tingullin. Ka pak vende në këtë tokë me një heshtje të tillë. Por ka mënyra të tjera, nëse kemi dëshirën dhe vullnetin, për të dëgjuar zëra nga larg, edhe kur kjo heshtje të jetë zhdukur. Dhe ende mund të gjendet në bashkësinë tonë me letërsinë, me artin – një intimitet i thellë që është njëkohësisht zëri i një mendjeje, një shpirti, për një tjetër. Historia nuk na ofron shpëtim. Të vdekurit mbeten aty ku janë varrosur. Por kujtesa e di se të vdekurit do të notojnë në sipërfaqen e lumit. Kujtesa e di që të vdekurit mund të lexojnë.

Në duart tuaja, uria ime.