Ne mund të flasim për mendjen e shëndoshë të Van Gog-ut, i cili përgjatë tërë jetës së tij dogji vetëm njërën prej duarve të tij dhe përveç njëherë kur preu veshin e majtë, s’ka bërë asgjë tjetër, në një botë ku njeriu çdo ditë ushqehet me vaginë të gatuar në salcë jeshile ose penis të foshnjës së porsalindur, të rrahur në tërbim, njejtë siç është kur shkëputet nga seksi i nënës. Dhe ky s’është imazh, por fakt i cili përsëritet dhe kultivohet në masë të madhe përreth botës. Dhe sado e çmendur që tingëllon kjo deklaratë, kjo është mënyra se si jeta moderne e ruan atmosferën e vet të vjetër të shthurjes, anarkisë, çrregullimit, delirit, rrëmujës, çmendurisë kronike, inercisë borgjeze, anomalisë psikike, (pasi nuk është njeriu, por është bota ajo që është bërë abnormale), rrenës së qëllimshme dhe hipokrizisë gjigante, neverisë koprrace për çkado që shfaqë shenja jete, këmbëngulje në një rend të tërë të bazuar në padrejtësi primitive, shkurt, në krim të organizuar. Gjërat po shkojnë keq sepse vetëdija e sëmurë ka interes të caktuar pikërisht në këtë sëmundje, dhe nuk dëshiron që ajo të shërohet. Për këtë shkak, shoqëria e sëmurë krijoi psikiatrinë në mënyrë që ta mbronte veten nga gjetjet e disa vizionarëve, aftësitë hyjnore të të cilëve shqetësuan po atë shoqëri.

Gerard de Nerval nuk ishte i çmendur, por shoqëria e akuzoi për të tillë për t’ia diskredituar disa zbulime jetike që ai kishte ndërmend t’i bënte, dhe përveç që u akuzua, ai po ashtu u godit në kokë. Fizikisht u godit në kokë disa herë në një natë të caktuar, në mënyrë që t’i humbiste kujtesa e disa fakteve monstruoze të cilat kishte plan t’i nxirrte në shesh dhe të cilat, si rezultat i goditjes që pësoi, u shtypën thellë brenda tij, në një nivel mbinatyror, sepse e tërë shoqëria, në aleancë të fshehur kundër mendjes së tij, ishte në atë moment mjaftueshëm e fuqishme ta bënte atë ta harrojë realitetin e asaj shoqërie.

Jo, Van Gogu nuk ishte i çmendur, por pikturat e tij ishin shpërthime greke, bomba atomike, këndvështrimi i të cilave, ndryshe nga pikturat e famshme të asaj kohe, kishin kapacitet të trazonin seriozisht konformitetin fantazmë të borgjezisë së Perandorisë së Dytë dhe ndjekësve pa kokë të Thiersit, Gambettës, Feliz Faure, si dhe të Napoleonit të tretë.

Ngase piktura e Van Gog-ut nuk sulmon vetëm konformitetin e sjelljeve të caktuara dhe moralit, por po ashtu konformitetin e vetë institucioneve. Madje as vetë natyra me klimat, baticat, dhe stuhitë e saj ekuinoktiale, nuk mund ta ketë gravitetin e njëjtë pas qëndrimit të Van Gogut në tokë. Për më tepër, është arsyeja se pse në nivel shoqëror institucionet po shemben, dhe mjekësia që i ngjan një kufome bajate dhe të padobishme, e shpallë Van Gogun të çmendur. Përballë kthjelltësisë së Van Gogh-ut, e cila është forcë dinamike, psikiatria nuk është asgjë më shumë sesa strofull majmunësh të fiksuar dhe të persekutuar, të cilët nuk kanë asnjë mënyrë për t’i zbutur gjendjet më të tmerrshme të ankthit dhe ngulfatjes njerëzore përveç një terminologjie qesharake, produkt i denjë i trurit të tyre të dëmtuar. Në të vërtetë, nuk ekziston asnjë psikiatër i cili nuk është erotomaniak, dhe nuk besoj se ka ndonjë përjashtim ngaj rregulla e erotomanisë së konfirmuar të psikiatrëve.

E njoh njërin i cili para disa viteve e kundërshtoi akuzën time ndaj të gjithë bandës së idiotëve të respektuar dhe gënjeshtarëve të patentuar të cilëve u përkiste. Sa për mua, zotëri Artaud, tha ai, nuk jam erotomaniak, dhe ju sfidoj të më tregoni një shembull të vetëm mbi të cilin mund të bazohet akuza juaj. Si dëshmi, doktor. L, më duhet vetëm t’ua shpërfaqë veten tuaj, ju e mbani njollën në fytyrë, bastard i ndyrë. Keni qelbin e dikujt që e futë prenë e tij seksuale përfundi gjuhës dhe pastaj e rrotullon si një bajame për të shfaqur neveri ndaj saj. Kësaj i thonë të rehatosh folenë dhe t’ia dalësh me tënden. Nëse gjatë aktit seksual nuk keni arritur të qeshni nga gryka e fytit në një mënyrë që vetëm ju e dini si, dhe të gëlmoni në të njëjtën kohë nga faringu, ezofagu, ureteri dhe anusi, nuk mund të thoni se jeni kënaqur.

Dhe përmes drithërimës suaj të brendshme organike keni rënë në një rrëmujë e cila është dëshmia e mishëruar e një epshi neveritës, të cilin e keni kultivuar vit pas viti, gjithnjë e më shumë, sepse në aspektin social nuk bie nën pushtetin e ligjit, por bie nën pushtetin e një ligji tjetër ku e gjithë vetëdija e dëmtuar vuan sepse duke u sjellë në këtë mënyrë ju nuk e lejoni të marrë frymë. Ju e quani delir vetëdijen që është aktive ndërkohë që e mbysni atë me seksualitetin tuaj të pështirë. Dhe pikërisht në këtë pikë Van Gogu i shkretë ishte i pastër, i pastër siç nuk mund të jetë kurrë një engjëll a virgjëreshë, sepse ishin pikërisht këta që në fakt nxitën dhe ushqyen makinerinë e madhe të mëkatit. Dhe ndoshta ju, Dr.L, i përkisni racës së engjëjve të ligë, por pashë mëshirën, lini njerëzit rehat. Trupi i Van Gog-ut, i paprekur nga mëkati, ishte po ashtu i paprekur nga çmenduria, të cilën në të vërtetë, vetëm mëkati mund ta shkaktojë.

Dhe unë nuk besoj në mëkat katolik, por besoj në krim erotik nga i cili të gjithë gjenitë e botës, të gjithë të çmendurit autentik të azileve e mbrojnë veten; përndryshe, mund të ndodhë që të mos jenë (vërtetë) të çmendur. Dhe çka është në të vërtetë një i çmendur autentik? Është njeriu i cili më mirë zgjedhë të çmendet, në kuptimin e pranuar shoqëror të fjalës, sesa të heq dorë nga një lloj ideje superiore e dinjitetit njerëzor. Në këtë mënyrë shoqëria ka ngulfatur në azile të gjithë ata të cilët donte t’i hiqte qafe, ose prej të cilëve donte të mbrohej, sepse ata refuzonin të ishin bashkëpunëtorë në disa fëlliqësira të mëdha.

Sepse i çmenduri është njeriu që shoqëria nuk dëshiron ta dëgjojë, por ta parandalojë t’i thotë disa të vërteta të patolerueshme. Por, në këtë rast, mbyllja nuk është arma e tyre e vetme, ata po ashtu bashkohen dhe kanë plot mënyra sesi e thyejnë vullnetin e atyre që duan t’i nënshtrojnë. Përveç truqeve ordinere të magjistarëve fshatarë, ekzistojnë edhe sesionet globale të magjisë ku kohë pas kohe merr pjesë e gjithë vetëdija syçelur. Kjo është arsyeja pse gjatë një lufte, një revolucioni, një përmbysjeje shoqërore, ndërgjegjja kolektive vihet në dyshim dhe vë në pikëpyetje vetveten, dhe gjithashtu shprehë gjykimin e vet. Kjo ndërgjegje mund edhe të zgjohet dhe të ngrihet në mënyrë spontane në lidhje me disa raste individuale të jashtëzakonshme. Kjo është arsyeja pse është bërë magji kolektive ndaj Baudelaire, Edgar Allen Poe, Gerard de Nerval, Nietzsche, Kierkegaard, Holderlin dhe Coleridge. Magji iu bë edhe Van Gog-ut. Mund të ndodhë gjatë ditës, por në përgjithësi, ka më shumë mundësi të ndodhë gjatë natës. Kështu disa forca të çuditshme zgjohen dhe sillen në çatinë astrale, në atë kupë të errët, e cila përmban frymën njerëzore dhe armiqësinë helmuese të shpirtit të lig të shumicës së njerëzve. Është kjo pra gjendja në të cilën disa individë të kthjellët, të rrallë dhe të çiltër, të cilët kanë vuajtur në këtë tokë, e gjejnë veten, në disa orë të caktuara të ditës ose natës, në thellësinë e makthit autentik, si në jerm, të rrethuar nga një thithje e frikshme, një shtypje tentakulare e frikshme e magjisë civile e cila së shpejti do të shfaqet haptazi në publik. Përballë kësaj ndyrësie të përbashkët, e cila në njërën anë ka si strumbullar apo bazë seksualitetin dhe në anën tjetër turmën, ose rite të tjera psikike, nuk është delirante të ecësh natën me një kapele me dymbëdhjetë qirinj për ta pikturuar një peizazh natyre.Si ndryshe mund të kishte dritë Van Gogu, siç ka theksuar shoku ynë aktor Roger Blin pak kohë më parë? Sa i përket dorës së djegur, ishte heroizëm i thjeshtë dhe i pastër, dhe sa për veshin e prerë, është logjikë e drejtpërdrejtë,dhe po e përsëris, një botë e cila ditë e natë, gjithnjë e më shumë, ushqehet me të pangrënshmen, në mënyrë që t’i arrijë qëllimet e veta të liga, s’ka se çfarë të bëjë në këtë pikë, përveçse ta mbyllë gojën.

Post-Scriptum

Van Gog-u nuk vdiq nga gjendja e delirit në kuptimin e ngushtë të fjalës, por sepse trupi i tij ishte fushëbetejë e një problemi kundër të cilit shpirti i lig i njerëzimit ka luftuar prej fillimit. Ky është problemi i mbizotërimit të mishit mbi shpirtin, ose trupit mbi mishin, ose i shpirtit mbi të dyjat. Dhe ku ka vend për egon njerëzore në këtë delir? Van Gogu e kërkoi këtë ego njerëzore përgjatë gjithë jetës së tij, me një energji dhe vendosmëri të çuditshme.

Dhe ai nuk bëri vetëvrasje në gjendje çmendurie, nga tmerri se mos nuk kishte arritur sukses, përkundrazi, ai sapo kishte arritur sukses dhe kishte zbuluar se kush ishte dhe çka ishte, kur vetëdija kolektive e shoqërisë e ndëshkoi pasi kishte arritur të shkëputej nga kthetrat e saj, dhe kështu e vetvranë.

Dhe kjo i ndodhi Van Gog-ut siç ndodhë zakonisht gjatë një orgjie, një meshe, absolucioni, ose çdo riti tjetër shenjtërimi, zotërimi, nënshtrimi ose inkubimi.

Kështu arriti t’i hyjë në trup si krimb,

kjo shoqëri

e shfajësuar,

e shenjtëruar,

e moralshme

dhe e pushtuar nga djalli

ia fshiu vetëdijen e mbinatyrshme që ai sapo e kishte arrirë, dhe si një përmbytje e sorrave të zeza në fibrat e pemës së tij të brendshme,

e dërrmoi me një goditje finale,

dhe, duke ia zënë vendin,e vrau.

Sepse logjika anatomike e njeriut modern kurrë nuk ka qenë në gjendje të jetojë e as të mendojë përveçse si e pushtuar nga diçka.

Për një kohë të gjatë piktura e pastër lineare po më çmendte, deri sa ndesha në Van Gog-un, i cili nuk pikturonte as vija e as forma por gjërat e ngurta të natyrës si të ishin të trazuara. Dhe të ngurta. Nën goditjen e tmerrshme të asaj force të materies së ngurtë për të cilën e tërë bota flet në mënyrë misterioze dhe e cila asnjëherë nuk ka qenë më e pakuptueshme saç është tani që e gjithë bota dhe e tërë jeta janë bërë bashkë për ta sqaruar. Tani, me një goditje brushe, me goditje brushe si të ishte armë, Van Gogu nuk ndalet së godituri të gjitha format e natyrës dhe objekteve.

Të skalitura nga thoi i Van Gog-ut,

peisazhet zbulojnë mishin e tyre armiqësor,

ulërimat e bredhjeve të zbërthyera

në atë mënyrë që askush s’e di se çfarë forcash të çuditshme janë duke u transformuar.

Ekspozimi i pikturave të Van Gog-ut është gjithmonë datë e shënuar në histori, jo në historinë e gjërave të pikturuara, por thjesht dhe pastër në histori. Sepse nuk ka asgjë tjetër, as zi buke, as epidemi, as shpërthime vulkanike, as tërmete, e as luftë që grihet në njësitë e ajrit, që përdredhë qafën e figurës kërcënuese të fama fatum, fatit neurotik të gjërave, më shumë sesa një pikturë e Van Gog-ut e sjellë në jetë, e rivendosur drejtpërdrejt në pamje, dëgjim, prekje, nuhatje, në muret e ekspozitës – me një fjalë, e lëshuar sërish në realitetin aktual, e rikthyer në qarkullim.

Ekspozita e fundit e Van Gog-ut tek Orangerie nuk i ka të gjitha pikturat e mëdha të piktorit fatkeq. Por mes atyre që janë aty, ka mjaftueshëm procesione rotative të mbushura me grumbuj bimësh bojëgjake, mjaftueshëm rrugë të fundosura e të mbivarura me gjethe, mjaftueshëm diej të dhunshëm që rrotullohen mbi kashtë ari të pastër, mjaftueshëm Pere Tranquille, dhe mjaftueshem auto-portrete, për të na kujtuar se prej çfarë thjeshtësie të neveritshme të objekteve, njerëzve, materialeve, elementeve, Van Gogu ka nxjerrë këto tone të veçanta të organeve, këto fishekzjarre, këto epifani atmosferike, shkurt, këtë ‘Vepër të Madhe Jetësore’ të një transformimi të pandërprerë e të parakohshëm. Sorrat e pikturara dy ditë para vdekjes së tij, njëjtë sikur pikturat tjera, nuk është se ia çelën dyert e lavdisë pas vdekjes, por e hapën derën e vetë pikturës, ose më mirë të natyrës së pa-pikturuar, portalit sekret për një të përtejme të mundur, për një mundësi të një realiteti të përhershëm, përmës derës së hapur nga Van Gogu të një të përtejme enigmatike dhe ogurzezë. Nuk është e zakonshme të shohësh dikë me plumb në bark, të mbledhë sorrat në pëlhurë dhe përfundi tyre një lloj livadhi – ndoshta i zymtë, gjithsesi i zbrazët – në të cilën ngjyra e verës së tokës përzihet egërsisht me të verdhën e pistë të grurit. Por asnjë piktor tjetër përveç Van Gog-ut nuk do të kishte ditur të gjente atë të zezë tartufi të cilën ua vendosi sorrave të tij, atë të zezë si një “banket i bollshëm” e cila në të njejtën kohë u jep një të zezë jashtëqitjeje krahëve të sorrave, të kapura pas dritës së zbehtë të natës. E për çfarë mund të ankohet toka atje poshtë nën krahët e sorrave madhështore? Madhështore vetëm për Van Gog-un, pa dyshim, dhe në anën tjetër, ogur madhështor i një të lige e cila s’mund ta prekë më atë? Pasi askush deri atëherë nuk e kishte kthyer tokën në atë pëlhurë të pistë e të përdredhur me verë dhe gjak të lagur. Qielli në atë pikturë është shumë i ulët, i mavijosur, bojë vjollcë, si skajet e rrufesë. Skaji i çuditshëm i hijes së boshllëkut që ngrihet pas vetëtimës. Van Gogu i çliroi sorrat e tij si mikrobe të zeza, si shpretka e vetëvrasjes së tij disa centimetra nga fillimi dhe thuajse prej fundit të pëlhurës, duke ndjekur çarjen e zezë të vijës ku rrahja e puplave të pasura i shton vorbullës së stuhisë tokësore peshën e rëndë të një mbytjeje nga lart.

E megjithatë e gjithë piktura është e pasur.

E pasur, madhështore, e qetë.

Shoqërim i denjë për vdekjen e njeriut që gjatë gjithë jetës së tij i bëri gjithë ata diej të dehur të vërtiten mbi gjithë ata mullarë të çrregullt. I dëshpëruar, me një plumb në bark, nuk kishte zgjidhje tjetër veçse të vërshonte peizazhin me gjak e verë, të lante tokën me një emulsion të fundit, sa të errët aq gazmor, me shije të verës të hidhur dhe uthullës së prishur. Në këtë mënyrë toni i tablosë së fundit të pikturuar nga Van Gogu kurrë pa e tejkaluar pikturën, evokoi cilësinë e papritur dhe barbare të dramës më patetike, më pasionante dhe të zjarrtë elizabetiane. Kjo gjë më prekë më së shumti tek Van Gogu, piktori i piktorëve, i cili, pa shkuar më tej në atë që quhet pikturë, dhe çfarë është pikturë, e duke mos lënë mënjanë tubin, as penelin, as kornizën, as motivin, as kanavacën, as bukurinë e brendshme të subjektit apo objektit, arriti të flakërojë natyrën dhe objektet në një shkallë që as tregimet përrallore të Edgar Allen Poe, Herman Melville, Nathaniel Hawthorn, Gerard de Nerval, Achim Arnim ose Hoffman nuk thonë më shumë në planin psikologjik dhe dramatik sesa këto kanavaca dy qindarkëshe. Kanavacat e tij që janë gati se të gjithat, në fakt, me dimensione modeste, si ti kishte zgjedhur në atë mënyrë me qëllim.

Një shandan në karrige, një kolltuk i gjelbër me fund kashte,një libër në kolltuk, dhe aty zbulohet drama. Kush do të hyjë? A do të jetë Gauguin apo ndonjë fantazmë tjetër?

Qiriri i ndezur në kolltuk duket se tregon vijën e kufirit të ndritshëm që ndan dy individë antagonistë, Van Gog dhe Gauguin. Objekti estetik i sherrit të tyre, po të lidhej këtu, nuk do të ishte ndoshta me shumë interes, por tregoi se ekzistonte një përçarje themelore njerëzore midis personaliteteve të Van Gog-ut dhe Gauguin-it. Unë besoj se Gauguin mendonte se një artist duhet ta ndjekë simbolin, mitin, t’i zmadhojë gjërat e jetës dhe t’i ngrisë ato në shtatin e mitit, ndërsa Van Gogu besonte se miti duhet të nxirret nga gjërat më tokësore të jetës.

Dhe unë mendoj se ai kishte të drejtë. Sepse realiteti është tmerrësisht superior ndaj gjithë historisë, ndaj gjithë fabulave, ndaj gjithë hyjnisë, ndaj gjithë surrealitetit. Gjithçka që nevojitet është gjenialiteti për ta interpretuar atë, që asnjë piktor para Van Gog-ut të gjorë nuk e kishte bërë, dhe asnjë piktor pas tij nuk do ta bëjë sepse besoj se kësaj radhe, sot, tani, në këtë muaj të shkurtit 1947, është vetë realiteti, vetë miti i realitetit, realiteti mitik në vetvete që po materializohet. Kjo është arsyeja pse askush që nga Van Gogu nuk ka ditur ta shkundë këmbanën e madhe, gongun mbinjerëzor, përherë mbinjerëzor, duke ndjekur rendin e frustruar nga i cili kumbojnë objektet e jetës reale, ku njeriu di t’i hapë veshët për ta kuptuar dallgën e rrjedhës së tyre. Kështu hapet përpara drita e qiririt, nga e cila shkëlqen shandani në karrigen e gjelbër me fund kashte, shpërfaqet si frymëmarrja e një trupi të dashur pranë trupit të një invalidi që fle. Kumbon si një kritikë e çuditshme, një gjykim i thellë befasues, dhe duket se më vonë, shumë më vonë, ditën kur drita vjollce e karrigës me fund kashte do ta ketë zhytur pikturën, Van Gogu mund të na lejojë të hamendësojmë se çfarë do të thotë ajo. Dhe është e pamundur të mos vërehet copëza e dritës së livandës që gllabëron shkallët e kolltukut të madh të gjelbër, kolltukut të vjetër e të thurur me kashtë të gjelbër, edhe pse mund të mos vërehet menjëherë. Pasi duket se pika qendrore e kësaj drite është vendosur diku tjetër, dhe burimi i saj duket të jetë i çuditshëm, si një sekret, apo një çelës të cilin Van Gogu duhet ta ketë mbajtur vetëm për veten e tij.

Nëse Van Gogu nuk do të kishte vdekur në moshën 37 vjeçare, nuk do ta thërrisja Vajtuesin Suprem për të më treguar se me çfarë kryeveprash do të pasurohet arti i pikturës, sepse pas ‘Korbive’, nuk bindem dot se  Van Gogu mund të kishte pikturuar ndonjëherë një pikturë tjetër. Unë mendoj se ai vdiq në moshën 37 vjeçare sepse, më në fund, kishte arritur fundin e historisë së zymtë dhe revoltuese të një njeriu të mbështjellë nga një frymë e keqe. Sepse nuk është për shkak të vetvetes, as sëmundjes së çmendurisë së tij që Van Gogu u largua nga jeta. Ishte nën presionin e atij shpirti të lig të quajtur Doktor Gachet, psikiatër i improvizuar, i cili, dy ditë para vdekjes së tij, ishte shkaku efektiv dhe i mjaftueshëm për vdekjen e tij. Unë kam arritur në përfundim të prerë dhe të sinqertë, pasi lexova letrat e Van Gog-ut, se “psikiatri” doktor Gachet e urrente vërtetë Van Gog piktorin, se e urrente jo vetëm si piktor por edhe si gjeni. Është pothuajse e pamundur të jesh mjek dhe njeri i ndershëm, por është turpësisht e pamundur të jesh psikiatër pa e mbajtur stigmën e çmendurisë më të pamohueshme në të njëjtën kohë: kjo çmenduri nuk mund ta luftojë refleksin e vjetër primtiv që e bën çdo shkencëtar në këtë tokë të zezë një lloj armiku të lindur të të gjithë gjenive. Mjekësia lind nga ligësia, nëse jo nga sëmundja dhe madje përkundrazi, ajo provokon sëmundjen në mënyrë që t’i japë vetes një arsye për të qenë; por psikiatria lind nga toka e zezë vulgare e njerëzve të cilët duan ta ruajnë të ligën si burim i sëmundjes dhe të cilët kanë rrënjosur nga asgjëja një lloj Garde Zvicerane, për ta shtypur instinktin rebel i cili është origjina e të gjithë gjenive. Në çdo shpirt të çmendur ka një gjeni të keqkuptuar që i tremb njerëzit dhe që nuk ka gjetur kurrë shpëtim nga gjërat e çuditshme që ia hedh jeta, përveç në gjendje deliri. Dr. Gachet kurrë nuk i tha Van Gog-ut se ai ishte aty për ta reformuar pikturën e tij (sikur Dr. Gaston Ferdiere, mjek kryesor në Azilin Rodez, i cili më tha se ishte aty për ta reformuar poezinë time), por në vend të kësaj e dërgoi jashtë të pikturojë nga natyra, të varroset në peizazh për ta shmangur dhimbjen e të menduarit. Por sapo Van Gogu kthente kokën, doktor Gachet këpuste çdo kontakt me të. Kinse pa dashur të bëjë dëm,

por me një rrudhje hunde gjithë përbuzje që duket e pafajshme por ku e gjithë pavetëdija borgjeze e botës ka gdhendur forcën e vjetër magjike të një mendimi të shtypur njëqind herë. Duke bërë këtë, Dr. Gachet nuk ia ndaloi vetëm të keqen e problemit,por edhe farën demonike,dhimbjet e vidës që rrotullohen në grykën e të vetmit kalim, me të cilat, i tensionuar, Van Gogu pikturonte i varur mbi humnerën e jetës.

Pasi Van Gogu ishte tmerrësisht sensitiv.

Për t’u bindur për këtë, thjesht shikoni fytyrën e tij në dukje të gulçuar, që është gjithashtu, nga këndvështrime të caktuara, duket edhe si fytyra magjepsëse e një kasapi. Ajo fytyrë e një kasapi të lashtë, e ndriçuar keq, me mendje të kthjellët dhe më në fund i pensionuar nga biznesi, më përndjekë akoma. Van Gogu e ka portretizuar veten në një numër të konsiderueshëm të pikturave dhe sado të ndriçuara të kenë qenë, unë gjithmonë kam përshtypjen e dhimbshme se ndriçimin e kishin falsifikuar, se Van Gog-un e kishin privuar prej një drite të domosdoshme për ta gdhendur e gjurmuar udhën brenda vetes.

Dhe sigurisht që nuk ishte doktor Gachet-i ai i cili mund t’i tregonte rrugën. Por siç thashë, në çdo psikiatër ekziston një atavizëm revoltues dhe i ndyrë që e bën atë ta gjejë një armik në çdo artist, në çdo gjeni. Dhe e di se doktor Gachet ka lënë përshtypjen në histori, sa i përket Van Gog-ut, se ai u kujdes për të ditët e fundit para se të bënte vetëvrasje, se ishte miku i fundit i piktorit, një lloj ngushëlluesi i kujdesshëm. Megjithatë unë besoj më shumë se kurrë se për shkak të Dr. Gachet nga Anvers-sur-Oise, Van Gog-ut iu desh atë ditë, ditën kur kreu vetëvrasje në Anvers-sur-Oise, iu desh, e përsëris, ta linte jetën -pasi Van Gogu ishte krijesë me kthjelltësi superiore që ia mundësoi, në çdo rrethanë, të shihte më tej, pafundësisht dhe rrezikshëm më tej sesa realiteti i menjëhershëm dhe i dukshëm i fakteve.

Ajo që dua të them për vetëdijen është se e ka për zakon t’i kapet pas realitetit të dukshëm. Në thellësi të syrit të tij të zhveshur prej kasapi, Van Gogu iu përkushtua pa ndërprerje operacionit melankolik që ka natyrën për objekt dhe trupin e njeriut kazan ose enë shkrirjeje. Dhe e di që doktor Gachet-i gjithmonë mendonte se kjo gjë e lodhte atë. Kjo nuk ishte rezultat i një shqetësimi të thjeshtë mjekësor, por betimi i një xhelozie sa të vetëdijshme aq edhe të papranuar. Arsyeja për këtë ishte se Van Gogu arriti një fazë të ndriçimit në të cilën mendimi i çrregullt kthehej përmes shkarkimeve pushtuese të materies, dhe aty ku të menduarit nuk është më rraskapitës, dhe nuk ekziston më, ku e vetmja gjë është mbledhja e trupave, dua të them

Grumbullimi i trupave 

Nuk është më bota astrale, por ajo e krijimit të drejtpërdrejtë që kuptohet përtej vetëdijes dhe trurit. Dhe nuk kam dëgjuar kurrë që një trup pa tru mund të jetë lodhur ndonjëherë nga mbështetja inerte. Mbështetjet inerte: ato ura, ato luledielli, ato pemë halore, ato vreshta ullinjësh, ajo sanë. Ato nuk lëvizin më. Ato janë ngrirë në vend. Por kush mund të ëndërronte që ato do të ishin më të forta nën tehun e briskut që zbërtheu drithërimën e tyre të padepërtueshme. Jo, doktor Gachet, mbështetja nuk e lodhë askënd. Këto janë forcat e një të çmenduri të cilat rrijnë në qetësi pa shkaktuar lëvizje. Edhe unë jam si Van Gogu i shkretë, nuk mendoj më, por çdo ditë u afrohem më shumë trazirave të jashtëzakonshme dhe të brendshme, dhe do të doja të shihja ndonjë autoritet mjekësor apo ndonjë tjetër të më qortojë se po e lodhi veten. Dikush i detyrohej Van Gog-ut një shumë të caktuar parash dhe, sipas historisë, Van Gogu kishte ditë të tëra që ishte tërbuar për këtë gjë. Është prirje e natyrave superiore, gjithmonë një shkallë mbi realitetin, të shpjegojnë gjithçka sipas ndërgjegjes fajtore, të besojnë se asgjë nuk është rastësi dhe se gjithçka e keqe që ndodh, ndodh për shkak të një vullneti të vetëdijshëm, inteligjent dhe keqdashës.

Të cilën gjë doktorët nuk e besojnë kurrë.

Të cilën gjenitë e besojnë gjithmonë.

Kur sëmurem është sepse jam nën efektin e ndonjë magjie, dhe nuk mund të besoj se jam i sëmurë nëse po ashtu nuk besoj se është në interesin e dikujt të ma grabisë shëndetin dhe të përfitojë nga shëndeti im. Edhe Van Gogu besonte se ishte nën efektin e një magjie, dhe e kishte thënë këtë. Dhe sa për vete, besoj fuqishëm se vërtetë ishte nën këtë efekt, dhe një ditë do të tregoj ku dhe si. Doktor Gachet ishte një Cerberus grotesk, Cerberus që jargon qelb, me xhaketë bojëqielli prej liri, i cili u vendos përballë Van Gog-ut për t’i zhveshur të gjitha idetë e tij të arsyeshme. Pasi nëse mënyra tij e të parit, e cila ishte e arsyeshme, do të ishte unanimisht e përhapur, shoqëria nuk do të mund të mbijetonte më, por unë njoh heronj të tokës të cilët do ta gjenin lirinë e tyre atje. Van Gogu nuk mundi të largohej me kohë nga lloji i vampirizmit familjar që dëshironte që piktori Van Gog t’i përmbahej pikturës, por e cila, në të njëjtën kohë, i mohoi të drejtën për të kërkuar revoltën e nevojshme për lulëzimin trupor dhe fizik të personalitetit të tij vizionar. Dhe Dr. Gachet e Theo, vëllai i van Gog-ut, krijuan mes tyre një mori gërshetimesh të shpifura të realitetit me trillimin, prej atyre që thuren për pacientin prej familjeve dhe drejtorëve të çmendinave. “Vëzhgojeni, sigurohuni mos t’i ketë më ato mendime në kokë”. “E sheh, doktori ka thënë se duhesh t’i harrosh të gjitha këto ide, po të bëjnë dëm, nëse vazhdon të mendosh për to, do të qëndrosh i mbyllur këtu për tërë jetën.” “Ama jo, Van Gog, kthjellu, shiko, është rastësi, dhe gjithsesi nuk të bën mirë të duash të zhbirosh kështu sekretet e Zotit. E njoh filanin, ai është burrë i mirë, është kompleksi yt i persekutimit që të bën të besosh sërish se ai tinëzisht po të bën magji, të ka premtuar se do të ta kthejë borxhin, dhe do të ta kthejë. Nuk mund të vazhdosh në këtë mënyrë dhe të insistosh se kjo vonesë është për shkak të një vullneti keqdashës”.

Pra, ja ku i keni bisedat e psikiatërve shpirt-mirë, të cilat duken krejtësisht të padëmshme, por ato e lënë një gjurmë të zezë në zemër, me gjuhën e zezë të një salamandre helmuese. Ndonjëherë kjo është gjithçka që nevojitet për ta çuar një gjeni drejt vetëvrasjes. Ka ditë ku shpirti bllokohet aq shumë sa që goditet, sikur me një kamxhik mbi kokë, me idenë se nuk mund të vazhdojë më. Sepse pikërisht pas një prej këtyre bisedave me Dr.Gachet, Van Gogu shkoi në dhomën e tij, sikur të mos kishte ndodhur asgjë, dhe kreu vetëvrasje.

Unë vetë, shpenzova 9 vjet në një azil të çmendisë dhe nuk kam pasur kurrë prirje për vetëvrasje, por e di që pas çdo bisede me psikiatrin gjatë vizitës së mëngjesit, më vinte ta varja veten, sepse isha i vetëdijshëm se nuk mund t’ia prisja fytin. Theo ndoshta ishte materalisht shumë i mirë ndaj vëllait të tij, por kjo nuk e ndaloi ta shihte atë si të çmendur, një vizionar me halucinacione, dhe për më tepër ai ngulte këmbë në këtë mënyrë të të menduari, në vend se ta ndiqte vëllaun e tij drejt delirit, në mënyrë që ta qetësonte. Ç’rëndësi ka që më vonë vdiq nga pikëllimi?

Gjëja më e rëndësishme në botë për Van Gog-un ishte imagjinata e piktorit, imagjinata e tij prej vizionari të tmerrshëm, fanatik, dhe apokaliptik. Bota duhej ta ndiqte rendin e mitrës së saj, ta rifillonte ritmin e ngjeshur anti-psikik të festivalit publik të okultit, i cili, në sy të të gjithëve, ishte futur përsëri në kazanin e bardhë e të nxehtë. Kjo do të thotë se apokalipsi, një apokalips i përfunduar, në këtë moment po digjet në fotot e vjetra të martirit Van Gog, dhe se bota ka nevojë për të që ta godasë me kokë e këmbë. Askush nuk ka shkruar, pikturuar, skalitur, modeluar, ndërtuar, krijuar ndonjëherë, përveç se për të dalë nga ferri. Dhe për të dalë nga ferri, preferoj peizazhet e këtij njeriu të qetë e konvulsiv ndaj kompozimeve të shumta të Breughel the Elder ose Hieronymus Bosch, të cilët, në krahasim me të, janë vetëm artistë, ndërsa Van Gogu është një injorant i thjeshtë, i vendosur për mos ta gënjyer veten. Por, si mund ta bëj një shkencëtar të kuptojë se ka diçka definitivisht të çmendur në llogaritjen diferenciale, në teorinë kuantike ose në sprovat e turpshme dhe absurde liturgjike të precesioneve ekuinoktiale – përmes atij jorgani ngjyrë roze si karkalec, të cilin Van Gogu e shkumon butësisht në shtratin e tij, përmes kryengritjes së vogël – të gjelbrës veroneze, të kaltrës së lëngshme – të asaj barke para së cilës gruaja që lanë rroba nga Auvers-sur-Oise çohet prej punës, e gjithashtu përmes atij dielli të vidhosur pas këndit gri tek maja e fshatit, përtej asaj mase të madhe dheu që kërkon valën ku mund të ngrijë në plan të parë të ngjyrave magjike. Sa e pakuptimtë të përshkruhet një pikturë e Van Gogut! Asnjë tentativë për të përshkruar nga dikush tjetër nuk mund të krahasohet me rreshtimin e thjeshtë të objekteve dhe nuancave natyrore të cilave u dorëzohet vetë Van Gogu, poaq i madh si shkrimtar sa ishte i madh si piktor, duke lënë përshtypjen e një sinqeriteti mahnitës në përshkrimin e veprës së vet. Çfarë është vizatimi? Si mund ta bësh? Është veprim që të detyron të kalosh nëpër një mur të padukshëm hekuri që duket se ndodhet diku midis asaj që ndjen dhe asaj që mund ta bësh. Si mund ta kalojë njeriu këtë mur, sepse është e kotë ta godasësh fort, duhet të rafinohet dhe depërtohet me një skedar, ngadalë dhe me durim, ashtu e shoh unë.

                                8 shtator 1888

Në pikturën time Night Cafe, jam përpjekur të tregoj se kafeneja është një

vend ku njeriu mund të rrënohet, të çmendet, të kryejë krime. Unë kam provuar

me kontrast të trëndafilave të butë, të kuqes së gjakut dhe të kuqes së verës, të gjelbërtave të buta veroneze, në kontrast me të gjelbërtën e verdhe dhe të thjeshtë, të bardhava të forta, të gjitha së bashku në atmosferën e një furre skëterre prej sulfuri të verdhë, për të shprehur, si të thuash, fuqinë e errësirës së një zhytjeje. E gjithë kjo nën pretendimin e gëzimit japonez dhe miqësisë së mirë të Tartarit…       

                                 23 korrik, 1890

Ndoshta do ta shihni skicën e kopshtarit të Daubigny – është një nga skicat e mia më të qëllimshme – po bashkangjit një skicë të një kashte të vjetër dhe skicat e dy kanavacave 12 inç që paraqesin shtrirje të gjera gruri pas shiut …

‘Kopshti i Daubigny në plan të parë me bar të gjelbër dhe rozë. Në të majtë një shkurre e gjelbër dhe livandë bashke me trungun e një bime me gjethe të bardha. Në mes të një shtrati me trëndafila, në të djathtë, një pengesë, një mur dhe mbi mur një pemë lajthie me gjethe të purpurta. Pastaj një gardh prej jargavani, një rresht bliri i rrumbullakosur, vetë shtëpia në sfond, rozë me pllaka blu në çati. Një stol dhe tre karriga, një figurë e zezë me një kapele të verdhë, në plan të parë një mace e zezë. Ndërsa qielli e gjelbërt e zbehtë.’

Duket shumë e lehtë të shkruash kështu. Epo, provojeni, dhe më tregoni nëse, duke mos qenë autori i një pikture të van Gog-ut, ju mund ta përshkruani kaq thjesht, në mënyrë kaq të përmbledhur, objektive, permanente, të vlefshme, të qëndrueshme, të errët, masive, në mënyrë kaq autentike dhe të mrekullueshme si në këtë letër të tij të vogël. (Pasi kriteri kryesor nuk është çështja e shkallës apo ngërçit, por e forcës personale të grushtit.)

Prandaj, nuk do ta përshkruaj një nga pikturat e Van Gog-ut kur vetë Van Gogu e ka bërë këtë gjë, por do të them se Van Gogu është piktor sepse ai rimblodhi natyrën, e bërë atë të djersitet, të shpërthejë në rreze të ndritshme në kanavacin e tij, në grumbullime monumentale të ngjyrave, dërrmimi laik i elementeve, presioni i frikshëm elementar i apostrofave, vijave, presjeve, shufrave dhe nuk mund të besojmë më, pas tij, se manifestimet e natyrës nuk përbëhen nga këto gjëra. Dhe sa fërkimeve të fshehta me bërryla, përplasjeve okulare të marra nga jeta, vezullimeve të marra nga natyra, rrymave ndriçuese të forcës që janë pre e realitetit, u është dashur të prishin barrierën para se më në fund të ktheheshin mbrapa dhe të ngriheshin në kanavacë. Nuk ka fantazma në pikturat e Van Gog-ut, as vizione, as halucinacione.

Kjo është e vërteta e tmerrshme e diellit të orës 2.

Një makth fertil që zbardhet ngadalë

Pa makth dhe pa efekt,

Mirëpo vuajtja pre-natale është aty, është sipërfaqja e butë e kullotave, sipërfaqja e rrafshët e fushës me grurë që është gati për t’u shkulur.

Dhe një ditë natyra do të duhet ta marrë parasysh këtë.

Ashtu siç shoqëria do të duhet të mendojë për vdekjen e tij të parakohshme.

Sipërfaqja e rrafshët e fushave të grurit të përkulura nga era, dhe mbi to krahët e një zogu të vetëm, si një presje e pezulluar. Cili piktor, i cili nuk është drejtpërdrejt piktor, do të kishte guximin, si Van Gogu, për t’ju vërsulur një teme me kaq thjeshtësi çarmatosëse? Jo, nuk ka fantazma në pikturat e Van Gog-ut, nuk ka drama, nuk ka subjekte, madje mund të them nuk ka as objekte, pasi cili është vetë motivi? Nëse jo diçka e ngjajshme me hijet e hekurta të muzikës së shenjtë, muzikë e lashtë, sikur motivi i një subjekti në mizerje mbi veten?

Është natyra e zhveshur dhe e pastër, e parë teksa zbulon veten në afërsi. Vëzhgojeni këtë peizazh të arit të shkrirë, të bronzit të pjekur në Egjiptin antik, ku një diell i stërmadh

mbështet rëndë në çati saqë duket se po shembet nga gjithë ajo dritë. Dhe nuk di ndonjë pikturë tjetër – apokaliptike, hieroglifike, fantazmagorike, apo patetike – që më jep një ndjesi të tillë të çuditshmërisë okulte, të ndjenjës si kufoma e hermetizmit të padobishëm, me kokën e çarë në mes, që zbulon sekretet në bllokun e xhelatit. Ndërsa e them këtë, nuk po mendoj për Père Tranquille, as për atë korsinë fantastike të vjeshtës ku kalon një plak i kërrusur me ombrellën e kapur në mëngën e tij si grep prej lecke.

Po kujtoj ato sorra me krahët e zinj si tartufi i lustruar.

Po kujtoj arën e tij me grurë; kalli mbi kalli gruri dhe gjithçka thuhet, me disa lulëkuqe përpara, të shpërndara butësisht, me mprehtësi dhe të mbjellura aty me nervozizëm, të mbjellura hollësisht, me pikëllim, e të copëtuara qëllimisht dhe furishëm.

Vetëm jeta mund të ofrojë një zhveshje epidermike që flet përfundi një këmishe të zbërthyer dhe askush nuk e di pse syri anon majtas e jo djathtas, drejt turmës së flokëve kaçurrelë.

Por kështu është dhe ky është një fakt.

Por kështu është dhe kaq.

Dhoma e tij e gjumit është gjithashtu okulte, gjithë sharm fshataresk, mbushur me aromën e grurit që shihet duke u lëkundur në peizazhin e largët përmes dritares që do ta fshihte.

Aromë që duhet mbledhur në shishe. Fshatareske po ashtu edhe ngjyra e jorganit të vjetër, e kuqja e midhjes, e iriqit të detit, e karkalecit, e barbureve. Dhe padyshim që është faji i Van Gog-ut nëse ngjyra e jorganit në shtratin e tij arriti një realitet të tillë, dhe nuk mund të mendoj për asnjë endës që mund t’ja dhuronte të kuqes vulën e saj, siç arriti Van Gogu, nga thellësia e mendjes së tij, ta paraqiste atë të kuqe të pashpjegueshme të lustrës. Dhe nuk e di se sa priftërinj kriminelë, ëndërrojnë në kokën e të ashtuquajturës Fryma e Shenjtë për të verdhën prej okri dhe për të kaltrën e pafundme të dritares me njolla dedikuar prostitutës së tyre ‘Mari’, sa prej tyre mund të izolojnë në ajër, të nxjerrin nga qoshet dinake të ajrit, të tilla ngjyra të thjeshta të cilat janë një ngjarje më vete, dhe ku çdo goditje e penelit të Van Gog-ut në kanavacë është shumë më tepër se një ngjarje. Ndonjëherë duket si një dhomë e rregullt, por me një shtresë balsami ose një aromë që asnjë murg benediktin nuk mund ta gjente për t’ua dhënë prekjen e fundit likerëve të tij të shëndetshëm. (Ajo dhomë kujton produktin përfundimtar, me murin e bardhë si perlë ku varet një peshqir i vrazhdë si hajmalia e një fshatareje, e paarritshme por ngushëlluese.) Ndonjëherë jep efektin e një kashte të thjeshtë të shtypur nga një diell gjigant. Janë disa të bardha si shkumësi që janë më zi se torturat antike, dhe kurrë më shumë sesa në atë pikturë nuk paraqitet sinqeriteti i ndershëm i Van Gog-ut. Pasi e gjithë kjo e shprehë thelbin e Van Gog-ut, përkushtimin e plotë ndaj lëvizjeve të brushës në kanavacë, që i bën heshturazi e me dashamirësi. Ngjyra e përbashkët e gjërave, por aq e mirë, aq përzemërsisht bukur, sa që nuk ka gurë të çmuar që mund të barazohen me të. Van Gogu do të vërtetojë se ka qenë piktori i vërtetë mes piktorëve, i vetmi që nuk pati dëshirë të shkonte përtej pikturës; ai qëndroi kapur pas zanatit të tij dhe pas kornizave strikte të mjeteve të tij. Dhe në anën tjetër i vetmi, absolutisht i vetmi, i cili shkoi komplet përtej pikturës, aktit inert të paraqitjes së natyrës, ashtu që ta krijojë një forcë rrotulluese, një element të shkëputur direkt nga zemra. Me mënyrën e tij të paraqitjes së gjërave ai ngjeshi ajrin dhe rrethekoi një nerv brenda tij, gjë që nuk ekziston në natyrë, por një ajër ose nerv më i sinqertë se i atij nuk mund të gjendet në natyrë. Teksa shkruaj këta rreshta, shoh fytyrën e kuqe të përgjakur të piktorit tek vjen drejt meje, e shoh në një mur me luledielli të egërsuar, në një zjarr tmerrues që djegë thëngjijtë e zymbylëve të errët dhe fushave të lapis-lazulit. E gjithë kjo, mes një bombardimi meteorik të atomeve që bien grurë mbi grurë, vërtetim që Van Gogu i shihte pikturat e tij siç do t’i shihte një piktor, në të vërtetë vetëm një piktor, i cili do të ishte nga thjeshtë ai fakt, muzikant i jashtëzakonshëm. Organist i një stuhie të pezulluar që qeshë në natyrë të kulluar, i qetësuar mes dy stuhive; por kjo natyrë, si vetë Van Gogu, tregon se ai është mjaft i gatshëm ta shqelmojë pluhurin nga këmbët e tij.

Pasi ta keni parë atë, mund t’ia ktheni shpinën çdo pikture tjetër, pasi nuk ka asgjë më shumë për të na treguar. Drita e stuhishme e pikturës së Van Gog-ut fillon recitimin e saj të zymtë vetëm në momentin kur ne kemi pushuar së shikuari. Asgjë veçse një piktor, Van Gogu, asgjë më shumë, asnjë filozofi, asnjë misticizëm, pa rite, pa psikologji, pa liturgji, pa histori, pa literaturë ose poezi, janë pikturuar ato luledielli prej bronzi; janë pikturuar si luledielli dhe asgjë më shumë, por për ta kuptuar një luledielli në natyrë është e domosdoshmë tani të kthehemi tek Van Gogu; njëjtë siç për ta kuptuar një stuhi në natyrë,

një qiell të stuhishëm,

një fushë në natyrë,

do të jetë gjithmonë e pamundur pa iu referuar Van Gog-ut.

Ishte po kaq stuhishëm në Egjipt ose në fushat e Judeas Semitike, ndoshta ishte një terr i tillë në Chaldea, në Mongoli, ose në malet e Tibetit, të cilat me sa e di unë nuk kanë lëvizur vendi. E megjithatë, duke e shikuar atë arë me grurë dhe shkëmbinj të zbardhur si një grumbull kockash të groposura, mbi të cilat lind ai qiell i purpurt, nuk mund të besoj më në malet e Tibetit. Piktor, asgjë tjetër përveçse piktor, Van Gogu adoptoi metodat e pikturës së pastër dhe kurrë nuk shkoi përtej tyre. Dua të them se në mënyrë që të pikturonte ai përdori metodat që piktura ia lejoi.

Qiell i stuhishëm,

fushë e bardhë si shkumësi,

kanavaca, brusha, flokët e tij të kuqe, tuba, dora e tij e verdhë, pëlhura,

të gjitha lamat e Tibetit mund ta nxjerrin apokalipsin që kanë përgatitur prej poshtë fundeve të tyre por

Van Gogu do të na ketë dhënë paraprakisht një duhmë të peroksidit të azotit të atij apokalipsi në një pikturëqë përmban mjaft ligësi sa për të na detyruar ta riorientojmë veten.

Një ditë të bukur ai vendosi të mos e tejkalonte motivin, por kur vepra e Van Gog-ut shihet, nuk mundet të besohet se ka diçka më pak të tejkalueshme sesa ky motiv. Motivi i thjeshtë i një qiriu të ndezur në një kolltuk kashte, me një kornizë të purpurt, nën furçën e Van Gog-ut, tregon shumë më shumë sesa e gjithë seria e tragjedive greke, apo dramat e Cyril Turner, Webster, ose Ford, të cilat, meqë ra fjala, nuk janë vënë kurrë në skenë.

Duke mos u munduar të tregohem letrar, e kam parë fytyrën e Van Gog-ut, të kuqe me gjak nën shpërthimet e peizazheve të tij, që më vinte afër,

në një djegie,

në një bombardim,

në një shpërthim,

hakmarrësit e atij guri të mullirit të cilin i çmenduri Van Gog e mbante rreth

qafës së tij gjithë jetën.

Tortura e të qenit piktor pa e ditur pse dhe ku.

Pasi ne nuk kemi luftuar për këtë botë,

nuk kemi vuajtur për të

të rrahur kundër tmerreve të urisë, mjerimit, urrejtjes, skandalit, neverisë,

se të gjithë ishim të helmuar,

edhe pse të gjithë ishim të magjepsur nga këto gjëra,

dhe prej të cilave ne më në fund bëmë vetëvrasje;

sepse nuk jemi të gjithë si Van Gog i shkretë, njerëz të vetëvrarë nga shoqëria!

Van Gogu refuzoi rrëfimtarinë në pikturat e tij, por gjëja e mrekullueshme është se ky piktor ishte vetëm piktor, dhe më piktor se të gjithë piktorët tjerë, meqë materiali, dhe vetë piktura, zënë vendin më të rëndësishëm për të, me ngjyrën e rrëmbyer e të shtrydhur nga tubi, me gjurmët e çdo fije floku të furçës së tij në ngjyrë, me teksturën e bojës së lyer, e dallueshme në rrezet e diellit, me Unin, presjen, dhe pikën e fundit të vetë penelit, vidhosur drejt mbi ngjyrën që e hedh vrazhdë e që shpërthen në shkëndija të cilat piktori i zbut dhe ripërpunon kudo, gjëja e mrekullueshmë është se ky piktor që nuk ishte asgjë më shumë sesa vetëm një piktor, por gjithashtu, mes të gjithë piktorëve ngazëllues, është i vetmi që na bën të harrojmë se jemi para pikturës, pikturës që synon të përfaqësojë subjektin që ai ka zgjedhur dhe që na e shfaqë, përballë kanavacës së fiksuar, enigmën e pastër, të lules së torturuar, të peizazhit të prerë, të shtypur dhe lëruar nga të gjitha anët nga furça e tij e dehur. Peizazhet e tij janë mëkate të vjetra që ende nuk kanë gjetur apokalipset e tyre primitive, por nuk do të dështojnë në këtë. Përse pikturat e Van Gog-ut ma japin përshtypjen thua se shihen nga ana tjetër e varrit, nga një botë ku më në fund diejt e tij do të kenë qenë të vetmet gjëra që rrotulloheshin dhe ndriçonin me gëzim? Pasi a nuk është e gjithë historia e asaj që një ditë e quajtëm shpirt, që jeton dhe vdes në peizazhet dhe lulet e tij konvulzive? Shpirti që ia fali veshin trupit, të cilin pastaj Van Gogu ia ktheu shpirtit të shpirtit, ia dha një gruaje, për të shpërfaqur iluzionin e tmerrshëm.

Një ditë shpirti nuk ekzistoi, as mendja, e sa për vetëdijen, askush s’e kishte menduar,

dhe, për më tepër, ku të mendohej në një botë të përbërë tërësisht nga elementet ndërluftuese që u rindërtuan sapo u shkatërruan, sepse mendimi është luks paqeje, dhe kush është më i mirë sesa Van Gogu i jashtëzakonshëm, piktori i cili kuptoi anën fenomenale të problemit, ai për të cilin çdo peizazh real ishte në një farë mënyre latent në kazanin ku do të piqej përsëri? Pra, Van Gogu i vjetër ishte Mbreti, kundër të cilit, ndërsa flinte, u shpik mëkati i çuditshëm i quajtur kultura turke, shembull, habitat, motivi i mëkatit të njerëzimit, i cili kurrë nuk dinte asgjë tjetër veçse të gllabëronte artistët në mënyrë të papërpunuar që të përforconte ndershmërinë e vet. Por që ka shërbyer vetëm për ta shenjtëruar ritualisht frikën e vet! Sepse njerëzimi nuk dëshiron ta marrë mundin e të jetuarit, të futet në atë fërkim natyror të forcave që përbëjnë realitetin, për të nxjerrë prej tyre një trup që asnjë stuhi nuk do të mund ta shpojë. Gjithmonë ka preferuar ekzistencën e thjeshtë. E sa për jetën, njerëzimi ka zakon ta kërkojë atë në gjenialitetin e artistit. Prandaj Van Gogu, i cili dogji njërën nga duart e tij, nuk pati kurrë frikë nga lufta për të jetuar, që do të thotë, ta shkëpuste realitetin e të jetuarit nga ideja e ekzistencës dhe natyrshëm, gjithçka mund të ekzistojë pa u sforcuar shumë, ndryshe nga Van Gog i çmenduri, gjithçka mund të ekzistojë pa shumë vështirësi për të rrezatuar dhe shkëlqyer. Këtë gjë shoqëria ia hoqi Van Gog-ut në mënyrë që ta ruante kulturën e vet turke, e cila e ka një fasadë sinqeriteti dhe e cila është vetë mjeti dhe origjina e krimit. Kjo është arsyeja pse Van Gogu vdiq i vetëvrarë, sepse ishte vetëdija e përbashkët e shoqërisë në tërësi që nuk mund ta duronte më.

Sepse edhe pse nuk kishte shpirt, frymë, ndërgjegje, as mendim,

kishte protestë

të një vullkani të pjekur,

të ekstazës,

të durimit,

të tumoreve,

tumoreve të gatuara,

dhe plagët e një njeriu në shtrat.

Dhe mbreti Van Gog dremiti, duke lëshuar alarmin e radhës për revoltën e shëndetit të tij.

Pse? Si? Me faktin se shëndeti i mirë është një mori sëmundjesh të rrënjosura thellë, të një oreksi të madh për jetën, përmes një mijë plagëve të gërryera, të cilat megjithatë duhet të shprehen në jetë, të cilat duhet të nxiten për ta përjetësuar vetveten. Ai i cili nuk mban aromën e një bombe të djegur dhe të një vertigoje të ngjeshur, nuk është i denjë për të qenë gjallë. Ky është ngushëllimi të cilin Van Gogu i shkretë u mundua ta shpërfaqte në një shpërthim zjarresh.

Por e liga e cila po e vëzhgonte e dëmtoi atë.

Turku, me fytyrën e tij të ndershme,

iu afrua Van Gog-ut me delikatesë,

që ta shkulë nga brenda bajamen e sheqerosur,

për ta shkëputur bajamen e sheqerosur (natyrale) që po formohej.

Dhe Van Gogu çoi poshtë një mijë vera atje.

Ai vdiq nga kjo gjë në moshën 37 vjeçare,

përpara se të jetonte

sepse çdo majmun kishte jetuar para tij me forcat që ai vetë kishte mbledhur.

Dhe kjo është ajo që duhet ta rikthejmë tani për ta sjellë Van Gog-un sërish në jetë. Në krahasim me një njerëzim të mbushur me majmunë frikacakë dhe qenë të lagur, pikturat e Van Gog-ut me të vërtetë ishin pjesë e një periudhe ku nuk kishte shpirt, as mendje, as vetëdije, as mendim, vetëm elemente barbare që lidhen e zgjidhen në mënyrë alternative. Peizazhe konvulsionesh të forta, traumash të çmendura, si të një trupi që e mundojnë ethet për ta rikthyer atë në shëndet të përsosur.

Nën lëkurë trupi është një fabrikë e tejnxehur,

dhe jashtë,

invalidi shkëlqen,

rrezaton,

nga çdo pore e plasjes;

si një peizazh

i Van Gog-ut

në mesditë.

Vetëm lufta e vazhdueshme e shpjegon paqen, e cila është vetëm një fazë e përkohshme,

ashtu si qumështi që është gati për t’u derdhur e shpjegon kazanin në të cilin është zier. Një ditë pikturat e Van Gog-ut, të armatosura si me ethe ashtu edhe me shëndet, do të kthehen të shpërhapin pluhurin e një bote të burgosur, të cilën zemra e tij nuk mund ta duronte më.

Kini kujdes nga peizazhet e Van Gog-ut, njëherësh rrëmbyese dhe paqësore, në spazmë dhe të qetësuara. Ky është shëndeti mes dy zjarrmish kaluese të trurit. Kjo është zjarrmia mes dy kryengritjesh të shëndetit të mirë.  

Post-scriptum

Për t’u rikthyer te piktura e sorrave. Kush ka parë ndonjëherë, si në këtë kanavacë, tokën e barabartë me detin? Van Gogu, nga të gjithë piktorët, është ai që na zhveshë më së shumti, deri te filli, por ai e bën këtë ashtu siç dikush do ta pastronte veten nga një obsesion. Obsesioni për t’i shëndrruar objektet në diçka tjetër, guximi për ta rrezikuar mëkatin e tjetrit, pasi toka nuk mund të jetë ngjyra e një deti të lëngshëm, dhe megjithatë, me shatën e tij Van Gog e hedh tokën si një det i lëngshëm. Dhe ai mbushi kanavacën e tij me ngjyrën e llumit të verës dhe është toka që mban erë vere, akoma duke u spërkatur mes valëve të grurit, duke ngritur një krehër kundër reve të ulëta që mblidhen në qiell nga të gjitha anët. Por, siç e kam thënë tashmë, pjesa funerale e historisë është ajo bujari me të cilën trajtohen sorrat. Ajo ngjyrë e myshkut, e kremit të pasur, e tartufit nga një banket i madh. Në qiellin e purpurt, paraqiten dy apo tri fytyra të mjegullta, të burrave të vjetër, duke bërë grimasa apokaliptike, por sorrat e Van Gog-ut janë aty për t’ua kthyer dinjitetin, për t’i larguar nga spiritualiteti,

dhe çka në të vërtetë donte të thoshte Van Gogu, me këtë pikturë me qiell të ngrysur, e pikturuar gati në të njëjtin moment kur ai ia mori jetën vetes, kjo pikturë ka një ngjyrë të çuditshme, gati madhështore të lindjes, martesës dhe largimit, dëgjoj krahët e sorrave duke shpërthyer në tingëllima të forta mbi tokën, rrymën e së cilës me sa duket Van Gog-u nuk mund ta duronte më.

Pastaj vdekje.

Pemët e ullirit në Shën Remi.

Qiparisi i vetmuar.

Dhoma e gjumit.

Shëtitoret.

Kafeneja në Arles.

Ura ku të vie ta zhytësh gishtin në ujë në një gjest të regresionit të dhunshëm i cili të kthen në gjendje të fëmijërisë, gjendje e imponuar nga shtrëngimi i mahnitshëm i Van Gog-ut.

Uji është i kaltër,

jo e kaltër e ujit

por e kaltër e bojës së lëngshme.

I vetëvrari i çmendur kaloi andejpari dhe i dha natyrës të kaltërtën e pikturës,

por kush do t’ia kthejë atij?

Van Gog-u, një i çmendur?

Le ta shikojë ai që di të shohë një fytyrë njerëzore në autoportretin e Van Gog-ut, e kam fjalën për atë me kapelën e butë. E pikturuar nga një Van Gog tepër i kthjellët, ajo fytyrë kokëkuqe e një kasapi, duke na inspektuar dhe vëzhguar, duke na shqyrtuar me një shkëlqim syri. Nuk njoh asnjë psikiatër të vetëm i cili do të dinte ta shqyrtonte fytyrën e një njeriu me një forcë kaq të jashtëzakonshme, duke shpërndarë psikologjinë e saj të pakundërshtueshme si me thikë. Syri i Van Gog-ut i përket një gjeniu të madh, por nga mënyra sesi ai më zbërthen me vëzhgimin e tij, duke shpërthyer nga thellësia e kanavacës, nuk është më gjeniu i pikturës të cilin e ndjej në këtë moment, por gjenialiteti i një filozofi të cilin nuk e kam takuar kurrë më parë në jetë. Jo, Sokrati nuk e kishte këtë sy; ndoshta i vetmi para Van Gog-ut ishte i palumturi Nietzsche që kishte të njëjtën fuqi për ta zhveshur shpirtin, ta shkulë trupin nga shpirti, ta shpalosë trupin e zhveshur të njeriut përtej nënshtrimeve të mendjes. Vështrimi i Van Gog-ut është i varur, i vidhosur, i ngjitur pas qepallave të tij lakuriqe, mes vetullave të tij të buta. Është një vështrim që depërton, shpon, në një fytyrë të prerë përafërsisht si një pemë e sheshuar mirë. Por Van Gogu zgjodhi momentin kur bebëza e syrit derdhet në boshllëk, ku ky shikim i drejtuar drejt nesh  si bomba e meteorit, merr ngjyrën atonale të boshllëkut dhe inercisë që e mbushë atë.Në këtë mënyrë Van Gogu e lokalizoi sëmundjen e tij, më mirë se çdo psikiatër tjetër.

Unë shpoj, rifilloj, inspektoj, kapem, zhvulos, jeta ime e vdekur nuk fsheh asgjë, dhe, pas të gjithash, hiçi nuk ka dëmtuar asnjëherë askënd.

Çka më detyron të tërhiqem brenda vetes është ajo zbrazëti dekujaruese që më kalon dhe më pushton herë pas here, por unë e shoh qartazi, shumë qartazi, madje e di se çfarë është hiçi, mund edhe të shoh çfarë ka brenda. Dhe Van Gogu kishte të drejtë, mund të jetosh për pafundësinë, dhe të jesh i kënaqur vetëm me gjëra të pafundme, ka mjaft pafundësi në tokë dhe në sfera për të kënaqur një mijë gjeni të mëdhenj, dhe nëse Van Gogu nuk ishte në gjendje ta përmbushte plotësisht dëshirën e tij për ta rrezatuar jetën e tij me pafundësi, është thjesht sepse shoqëria nuk ia lejoi.  Shoqëria ia ndaloi absolutisht dhe me vetëdije. Një ditë xhelatët e Van Gog-ut erdhën, njësoj siç i erdhënr Gerard de Nerval-it, Baudelaire-it, Edgar Allen Poe-s dhe Lautreamont-it.

Ata që një ditë i thanë: Dhe tani, mjaft Van Gog, nisu për varr, na ka mjaftuar gjenialiteti yt, dhe sa i përket pafundësisë, pafundësia na përket neve. Sepse Van Gogu nuk vdiq për shkak se kërkonte pafundësinë, i detyruar të mbytet nga mjerimi dhe asfiksia, ai vdiq duke e shikuar pafundësinë që iu mohua nga zhurma e të gjithë atyre që menduan t’ia ndalonin gjatë jetës së tij; dhe Van Gogu mund të kishte gjetur mjaftushëm pafundësi për t’u mbajtur gjatë gjithë jetës, po mos të kishin qenë mendjet kafshërore të cilat e përvetësuan për t’i ushqyer pisllëqet e tyre, të cilat asnjëherë nuk kanë pasur asgjë të bëjnë me pikturën e as poezinë. Përveç kësaj, njeriu nuk kryen vetëvrasje vetëm. Askush nuk ka lindur vetëm. Askush nuk ka vdekur ndonjëherë vetëm. Por, në rastin e vetëvrasjes, nevojitet një ushtri e tërë qeniesh të liga për ta detyruar trupin ta kryejë aktin e panatyrshëm të privimit të vetvetes nga jeta. Dhe besoj se gjithmonë është dikush tjetër, në momentin esktrem të vdekjes, që na zhveshë nga jeta jonë. Dhe kështu, Van Gogu mallkoi veten sepse kishte mbaruar me të jetuarit, dhe këtë e kuptojmë nga letrat drejtuar vëllait të tij; sepse me lindjen e djalit të vëllait të tij, ai ndjeu se ishte një gojë më shumë për t’u ushqyer. Por, mbi të gjitha Van Gogu donte t’i bashkohej asaj pafundësie, për të cilën, ai thoshte se duhej hypur në një tren nisur për një yll. Dhe njeriu niset ditën kur më në fund ka vendosur se i ka mjaftuar jeta. Tash, sa i përket vdekjes së Van Gog-ut, për nga mënyra siç ndodhi, nuk besoj se është kjo se çfarë ndodhi.

Van Gogu u dëbua nga kjo tokë nga vëllai i tij, së pari duke njoftuar për lindjen e nipit të tij, pastaj e dëboi Dr.Gatchet, i cili, në vend se t’i rekomandonte pushim dhe vetmi, e dërgoi në natyrë të pikturonte, në një ditë kur ai e dinte se do të ishte më mirë për Van Gog-un të pushonte. Pasi kthjelltësia dhe ndjeshmëria që posedonte martiri Van Gog nuk mund të pengohej kaq lehtë.

Ka shpirtra që, në ditë të caktuara, do ta vrisnin veten mbi një kontradiktë të thjeshtë, dhe nuk është e nevojshme të jesh i çmendur për këtë, i çmendur i regjistruar dhe i kataloguar; përkundrazi, mjafton të jesh me shëndet të mirë dhe të kesh arsye në anën tënde. Unë, në një situatë të ngjashme, nuk mund ta duroja më të dëgjoja “zotëri Artaud, ju po tërboheni”, pa kryer ndonjë krim, siç më ka ndodhur shpesh.

Dhe Van Gogu kishte dëgjuar pikërisht këtë.

Dhe kjo është ajo që ia shkaktoi nyjën e gjakut, përdredhja në fyt e cila e vrau.

Post-scriptum

Në lidhje me Van Gog-un, magjinë dhe mallkimet, të gjithë njerëzit që kaluan para ekspozitës së punimeve të tij në Orangerie gjatë dy muajve të fundit, a janë vërtetë të sigurt se do të kujtojnë gjithçka që bënë dhe gjithçka që u ka ndodhur çdo natë të muajve shkurt, mars, prill dhe maj të vitit 1946? Dhe a nuk mund kishte pasur një natë të veçantë kur atmosfera dhe rrugët u bënë të lëngshme, xhelatinoze, të paqëndrueshme dhe kur drita e yjeve dhe e qemerit qiellor u zhdukën?

Dhe Van Gogu që pikturoi kafenenë në Arles nuk ishte aty. Por unë isha në Rodez, domethënë ende në tokë, ndërsa të gjithë banorët e Parisit duhet të jenë ndjerë për një natë shumë afër braktisjes së tij. Dhe a nuk ishte e vërtetë se të gjithë ata kishin marrë pjesë së bashku në një ndyrësi gjenerale të caktuar, gjatë së cilës vetëdija e parisienëve u largua nga niveli normal për një orë ose dy dhe vazhdoi në një tjetër, në një nga ato shpalosjet masive të urrejtjes ndaj të cilave kam qenë më shumë se dëshmitar  nëntë viteve të internimit tim.

Tani urrejtja është harruar si spastrimet e natës që vijnë një pas një, dhe po të njëjtit që hodhën shpirtin e tyre të ndytë para gjithë botës, tani kalojnë para Van Gog-ut, qafën e të cilit e përdredhën ata bashkë me baballarët e nënat e tyre deri sa ai ishte gjallë. Por a nuk kishte rënë atje, në një nga ato mbrëmjet për të cilat po flas, në Bulevardin de la Madeleine në qosh të Rue des Mathurins, një gur i bardhë gjigant që mund të kishte ardhur nga ndonjë shpërthim i vonë vullkanik i vullkanit Popocatepetl?